Een mogelijke oplossing van dit probleem was een samenvoeging
van de BID met de BVD. Op aandringen van de minister
van Financin, die hierbij een duidelijk belang had, werd
in 1968 een werkgroep geformeerd die moest nagaan of deze
samenvoeging te realiseren viel. De werkgroep vond het echter
geen goed idee, onder meer met het oog op de noodzakelijke
compartimentering. Deze term houdt in dat men bang
was dat gegevens van de buitenlandse afdeling van zo’n
gecombineerde dienst zouden doorsijpelen naar de veiligheidstak.
In de traditionele opvatting over de werking van
inlichtingendiensten kan zich hier gemakkelijk een belangentegenstelling
voordoen. De afdeling voor buitenlandse inlichtingen
hecht eraan zijn bronnen zo lang mogelijk te beschermen
om ze niet op te laten drogen. De veiligheidsdienst wil
juist een eind maken aan de buitenlandse spionagenetwerken
om de schade voor het staatsbelang zo snel mogelijk te beperken.
Een gepensioneerde IDB’er drukte het tegenover Vrij
Nederland (26 mei 2001) als volgt uit: ‘De BVD is een veiligheidsdienst
die van nature geneigd is om bepaalde zaken af te
stoppen. Terwijl een inlichtingendienst juist probeert om
informatiestromen op gang te houden. ‘
Wanneer de schotten tussen de twee afdelingen van een
gecombineerde dienst zo waterdicht worden gemaakt dat er
geen enkel gegeven doorheen kan dringen, verdwijnen de
voordelen van de schaalvergroting. In het buitenland zijn
de buitenlandse inlichtingendienst en de binnenlandse veiligheidsdienst
zelden n geheel. Wel komt vooral in kleinere
landen de combinatie van buitenlandse en militaire inlichtingendienst
voor.
Er restten voor de Nederlandse dienst toen nog twee oplossingen:
reorganisatie of ophe; ng. Aanvankelijk koos men
voor de eerste. Het belangrijkste principe daarbij zou de verregaande
loskoppeling van verwerving en verwerking van
gegevens zijn. Verwerving is de eigenlijke spionage: het op
heimelijke wijze verzamelen van informatie uit menselijke en
technische bronnen (afluisteren). Verwerking bestaat uit analyse
en systematische rapportage door combinatie met andere
gegevens waaronder open bronnen. De IDB zou de ruwe gegevens
verzamelen en deze onder de afnemers (ministeries en
geheime diensten) distribueren aan de hand van de door de
afnemers opgestelde criteria. Verwerking van gegevens uit het
buitenland zou plaatsvinden bij de BVD. Daartoe zou de al
bestaande Stafafdeling Buitenlandse Politiek (SBP) van deze
dienst worden uitgebreid. De SBP had altijd al naar het buitenland
gekeken. De belangrijkste binnenlandse vijand van de
BVD, de cpn, werd benvloed door ontwikkelingen in de internationale
communistische beweging.
De SBP bestond uit een tiental mensen van academisch
niveau. De toenmalige cordinator van de inlichtingendiensten
(een topambtenaar die ressorteert onder het ministerie
van Algemene Zaken), viceadmiraal (Henk) Bos, die de reorganisatie
krachtig stimuleerde, was overtuigd van de nauwe
relatie in de communistische landen bestond tussen politiek
en economie. Die twee onderwerpen konden dus het best
worden bestudeerd in hun onderlinge samenhang en de SBP
was hier een goed instrument voor.
Eigenlijk was het dus de bedoeling dat de IDB als een soort
clearing house (distributiecentrum) voor inlichtingen uit het
buitenland ging optreden. Dit is ook altijd de belangrijkste
reden voor een zelfstandig bestaan van de dienst geweest.
Onder de regeringDen Uyl kon de IDB zelfs weer wat aan verwerking
doen. Daarvoor werd in 1977 een Stafafdeling voor
Politieke en Economische Aangelegenheden ingesteld. Deze
was onderverdeeld in regionale bureaus en een bureau dat de
inlichtingenbehoeften van de afnemers registreerde.
Deze constructie werkte tot aan de val van de Berlijnse
muur. Al begin januari 1990 kwam de Ministerile
Commissie voor de Inlichtingenen Veiligheidsdiensten
(MICIV ) tweemaal bijeen om een inventarisatie te maken van
de resterende behoefte aan inlichtingen uit het buitenland.
Justitie bleek dringend verlegen te zitten om gegevens over de
handel in drugs, migratiestromen en de ‘behandeling van
eigen onderdanen door nationale overheden’. Verkeer en
Waterstaat en Defensie vroegen om maritieme inlichtingen,
en Defensie maakte zich ook al zorgen om de verspreiding
van massavernietigingswapens (proliferatie). Binnenlandse
Zaken (minister Dales en de BVD) bepleitte een scheiding
van militair en civiel inlichtingenwerk, een standpunt dat logischerwijs
kon uitlopen op het ongedaan maken van de clearing
houserol en ophe; ng van de IDB. Aangezien de MICIV het er
ook over eens was dat de IDB wel kon inwonen bij het nieuwe
pand dat voor de BVD in Leidschendam zou worden gebouwd,
was het wel duidelijk uit welke hoek de wind waaide. Formeel
werd nog gewerkt aan een sterfhuisconstructie, maar toen in
1992 diverse schandalen door lekken van het personeel naar
onder andere Het Financieel Dagblad naar buiten kwamen,
hakte premier Ruud Lubbers de knoop door en hief de al ingekrompen
dienst in 1994 op. De taken zouden worden verdeeld
tussen de civiele BVD en de militairen van de mid.

Menselijke bronnen en afluistertechnieken

Buitenlandse inlichtingendiensten komen aan hun gegevens
dankzij menselijke bronnen en a?uistertechnieken. Bij menselijke
bronnen gaat het vooral om personen die een legitieme
reden hebben om aanwezig te zijn in een gebied waar voor de
dienst interessante informatie te verwerven valt. Het kunnen
mensen zijn die voor hun werk in het buitenland moeten zijn,
zoals Nederlanders die een bedrijf in het buitenland hebben
of voor Nederlandse bedrijven uitgezonden worden, maar ook
journalisten, bezoekers van (wetenschappelijke) congressen,
gepensioneerden die in het buitenland wonen of toeristen.
Reizigers (zogeheten legal travellers) kunnen met een opdracht
op pad worden gestuurd of na terugkeer ondervraagd
worden. Informatieverstrekkers die meer permanent in het
buitenland verblijven, moeten op een of andere manier
gerund worden. Dat kan via een legal resident, dat wil zeggen
een BVD’er die op de ambassade in het land zelf of een buurland
is gestationeerd en die een legitieme reden heeft om
de bron regelmatig te spreken. Het kan ook door vanuit
Nederland de bron op te zoeken, wat als voordeel heeft dat
complicaties met de ambassade voorkomen worden.
Buitenlandse Zaken vindt het immers niet prettig om verwikkeld
te worden in allerlei geheime zaakjes die zijn overige
taken kunnen compromitteren.
De tweede belangrijke bron van buitenlandse inlichtingen
zijn afluistergegevens. Er wordt momenteel veel gepraat over
het Amerikaans-Britse afluisternetwerk Echelon, maar Nederland
zelf is een van de landen is die al heel lang een eigen
afluistercapaciteit hebben voor satellietcommunicatie (telefoon,
fax). Via het Satelliet Grondstation in Zoutkamp wordt
‘nietkabelgebonden telecommunicatie’ afgeluisterd. Zoutkamp
maakte oorspronkelijk deel uit van het Technisch Informatie
Verwerkings Centrum (TIVC) van de marine in de
Marinekazerne van Kattenburg in Amsterdam. In 1996 werd
dit marineonderdeel samengevoegd met de afluisterdiensten
van de landmacht en de luchtmacht tot de afdeling Verbindingsinlichtingen
van de mid. Zoutkamp en Kattenburg vormen
sindsdien samen het Strategisch Verbindingsinlichtingen
Centrum (SIVC), een nieuwe naam voor al bestaande
activiteiten, gerund door militairen. Voor zover de opgevangen
gegevens van nietmilitaire aard zijn, moet het svic die
doorgeven aan afnemers. Vroeger gebeurde dat via de IDB.
Met de ophe; ng van de IDB werd een deel van zijn taken
verdeeld tussen BVD en mid. Al in 1991, toen de IDB ingekrompen
werd, waren enkele activiteiten overgeheveld naar
de BVD. Volgens het jaarverslag 1991 ging het toen om proliferatie
en om politieke en criminele benvloeding vanuit
Suriname, ook gericht op de Nederlandse Antillen en Aruba.
De taken die bij de ophe; ng van de IDB naar de BVD gingen
werden in het jaarverslag 1992 geformuleerd als ‘het onderhouden
van contacten met relevante buitenlandse diensten,
de bewerking van verkregen gegevens, en het uitvoeren van
internationaal georinteerde, operationele werkzaamheden,
voor zover gerelateerd aan de veiligheid of andere gewichtige
belangen van de Staat’. Hiermee kreeg de BVD, zij het ietwat
versluierd, de bevoegdheid om operaties in het buitenland uit
te voeren.
De ‘bewerking van verkregen gegevens’ betreft de verwerking
van de nietmilitaire onderschepte informatie (politieke
en economische gegevens) van het TIVC van de marine (later
SIVC). De op die manier verwerkte ruwe informatie kan dan
als ruilmateriaal worden ingezet in de bilaterale contacten
met de buitenlandse diensten.
Met ‘internationaal georinteerde, operationele werkzaamheden’
wordt bedoeld het clandestien vergaren van inlichtingen.
Dit gebeurt meest via menselijke bronnen alhoewel dingen
als volgen, inbreken en afluisteren in het buitenland niet
bij voorbaat zijn uitgesloten.
In de snel uitdijende literatuur over de Nederlandse inlichtingendiensten
wordt de ‘intelligence cyclus’ vaak genoemd
als de centrale activiteit van de diensten. Deze cyclus wordt
over het algemeen beschreven als een proces van vijf stappen:
bepalen van de behoeften van de afnemers, verzamelen van
ruwe gegevens, verwerking van die gegevens, analyse en evaluatie
en tenslotte distributie van de eindproducten onder de
afnemers. Deze zienswijze laat een belangrijk aspect buiten
beschouwing, namelijk dat op basis van het verkregen inlichtingenproduct
de dienst ook zelf handelend kan optreden.
Het is niet zo dat de dienst alleen maar ‘kijkt’ en dat de afnemers
kunnen handelen op basis van de kennis die de dienst
hun heeft verschaft. In de werkelijkheid lopen kijken en handelen
bij de dienst zelf veel meer door elkaar, met name in de
operationele sfeer.
De BVD gebruikte hiervoor vanouds de term ‘exploitatie’ van
gegevens, die dan stond tegenover ‘acquisitie’ (verwerving).
Onder exploitatie kan zeker distributie van gegevens aan derden
vallen, maar ook zelf handelen op basis van verworven
kennis. In de open literatuur kwam je de term in Nederland
zelden tegen. Dat de BVD de term zelf altijd al gebruikte, blijkt
bijvoorbeeld uit de conceptvernietigingslijst voor het BVDarchief
die minister Hans Dijkstal van Binnenlandse Zaken in
1997 vaststelde. Hierin wordt de taakuitvoering van de BVD
omschreven als ‘acquisitie en exploitatie van gegevens over
personen en organisaties door de BVD’. In het reorganisatierapport
Een nieuwe BVD uit 1990 dook het begrip al op, als
een van de categorien personeel in de nieuwe situatie (exploitanten)
naast teamleiders, analisten, contactambtenaren,
onderzoekingsambtenaren, vertalers en documentalisten. Het
begrip exploitatie werd ook gentroduceerd in de Memorie van
Toelichting bij het ontwerp van Wet op de Inlichtingenen
Veiligheidsdiensten dat in 1998 werd ingediend. In de nieuwe
wet is ‘het verzamelen van gegevens’ als taak voor de BVD
vervangen door ‘het verrichten van onderzoek’. Dit moet dan
volgens de minister op zijn beurt weer ruim worden uitgelegd,
want het is gericht op ‘het exploiteren van bevindingen
uit het onderzoek betreffende geconstateerde bedreigingen’.
Wie oog heeft voor het brede begrip exploitatie, ziet de
component geheime actie van het BVDoptreden in het buitenland
minder gemakkelijk over het hoofd. We hoeven hierbij
niet direct aan staatsgrepen te denken, het kan ook gaan
om minder zwaarwichtige vormen van manipulatie, vormen
van grijze en zwarte propaganda (die niet aan de dienst kan
worden toegeschreven) of heimelijke benvloeding. Ook al zal
de BVD deze tak van sport in het buitenland misschien nog
weinig hebben bedreven, sinds de ophe; ng van de IDB is het
in principe wel toegestaan.

Een internationaal netwerk

Kort nadat in 1992 het besluit was genomen om de IDB op te
heffen werd, bij de eerste reorganisatie van de BVD sinds het
einde van de koude oorlog, onder Docters van Leeuwen ook de
spb, de buitenlandse analyseafdeling van de BVD, opgeheven.
Dit ondanks het feit dat, naar verluidt, de analyses van deze
afdeling van hoge kwaliteit waren.
Een eerste stap bij de uitbouw van de buitenlandse taak
van de BVD was de aanstelling van een netwerk van permanente
liaisono; cieren. In rap tempo werden ze aangesteld in
Washington (1992, tevens contacten met Canada en Mexico),
Caracas (1993, werkterrein Caribisch gebied en ZuidAmerika),
Ankara (1995, aanvankelijk werkterrein Balkan,
zuidelijke voormalige sovjetrepublieken, toenemende aandacht
voor het MiddenOosten, proliferatie en de islam, in
1999 verplaatst naar Amman), Singapore (1996, werkterrein
Azi) en Moskou (1999, werkterrein voormalige SovjetUnie).
Er zijn ook zeker twee reizende liaisono; cieren. Deze liaisons
zijn in principe legale vertegenwoordigers van de BVD.
Het zijn soms niet de minsten. Zo werd waarnemend hoofd
van de BVD, mr A. Kievits, in 1996 benoemd als BVDliaison
in Singapore.
Aan Vrij Nederland vertelde hij dat hij zeker van plan was
zich bezig te houden met economische inlichtingen. ‘De ervaring
leert dat met het toenemen van de internationale concurrentie
de risico’s van economische spionage groter worden.
Ook bestaat de kans dat er lastercampagnes worden opgezet
met als doel concurrenten uit te schakelen. ‘ In 1998 was een
mr A. Kievits nog te traceren als ‘Justitieraad’ in Manila, de
plaats waar ook de criliaison is gestationeerd.

Relaties met het bedrijfsleven
In hoeverre gaat het bij de buitenlandse inlichtingentaak van
de BVD inderdaad om economische spionage en worden deze
gegevens ook ter beschikking gesteld van het Nederlandse
bedrijfsleven? Voor wat betreft de vroegere BID/ IDB was de
zaak volstrekt duidelijk. Economische inlichtingen werden via
het ministerie van Economische Zaken (ez) doorgegeven aan
wie daar belang bij had. Volgens het hoofd IDB in de jaren
zestig, Theo Crul, was ‘ez gerechtigd [] om speCIAal geselecteerde
economische informatie in geparafraseerde vorm ter
kennis te brengen van [] ondernemingen. Deze worden hier
door in de gelegenheid gesteld bepaalde behoeften op de buitenlandse
markt te leren kennen, waardoor de export bevorderd
kan worden. ‘ In Villa Maarheeze, de geschiedenis van de
IDB, spreken Bob de Graaff en Cees Wiebes van een ‘symbiotische
relatie’ tussen de IDB en bepaalde bedrijven, ‘waarbij op
directieniveau bronnen werkten voor de inlichtingendiensten
en omgekeerd de dienst in Wassenaar vitale economische
informatie beschikbaar stelde aan juist de directies van die
bedrijven’. Met de herverdeling van taken na de ophe; ng van
de IDB ging deze mogelijkheid mee naar de BVD. Maar in hoeverre
vond die dienst het ook echt belangrijk? Een blik in de
jaarverslagen van de BVD, die sinds 1991 in gepubliceerde
vorm bestaan, kan hier enig inzicht bieden.
Vanaf 1994 merkte de BVD de economische veiligheidsbelangen
aan als een van de drie ‘centrale veiligheidsthema’s’.
Dit betekende dat het perspectief aanmerkelijk werd verruimd.
Voordien had de dienst vooral een beveiligingsbevorderende
taak bij bedrijven die betrokken waren bij militaire
productie en bedrijven die kwetsbaar waren voor sabotage. Nu
werd in het jaarverslag 1994 een veel bredere risicoanalyse
gemaakt, waarvan de kern was dat er in de nieuwe internationale
situatie een relatie bestond ‘tussen bepaalde economische
belangen en de nationale veiligheid. De positie die een
land inneemt in het internationale krachtenveld wordt
immers in belangrijke mate bepaald door de stabiliteit van de
economie, het innoverend vermogen van individuele bedrijven
en het optimaal functioneren van het vrije marktmechanisme.
Met het verdwijnen van de oude, vooral op militaire
kracht gebaseerde, machtsblokken en de opkomst van nieuwe,
op economische kracht gebaseerde machtsposities doet
deze stelregel nog sterker opgeld dan voorheen. Als de economische
kracht van een land wordt aangetast komt op termijn
de stabiliteit van dat land in gevaar. Met het instandhouden
van die economische kracht wordt een bijdrage geleverd aan
het voorkomen van sociale onrust en krijgt politiek extremisme
minder voedingsbodem. ‘
Aldus een onverbloemd pleidooi voor de inzet van de
geheime dienst in de kapitalistische concurrentiestrijd. De
BVD begint in deze tijd duidelijk te denken in termen van drie
machtsblokken: Europa, Noord-Amerika en Zuidoos-tAzi.
De dienst nam de taak op zich de Nederlandse economie
te vrijwaren van economische spionage, vormen van oneerlijke
concurrentie (zoals ‘lastercampagnes’) tijdig te signaleren
en de bedreigingen van het economisch leven door internationale
criminele organisaties in kaart te brengen. Het jaarverslag
1994 constateert een ‘groeiende noodzaak voor de BVD
om zijn werkzaamheden zonodig ook zelfstandig in het
buitenland uit te voeren’.
Om een en ander te concretiseren werd in samenspraak
met het ministerie van Economische Zaken en het bedrijfsleven
de projectgroep Economische Veiligheidsbelangen opgericht,
die zich in eerste instantie ging bezighouden met een
risicoanalyse. Voor die tijd was men ervan uitgegaan dat andere
landen zich bij hun pogingen om Nederlandse knowhow
te verkrijgen vooral zouden richten op een aantal speerpunten
zoals biotechnologie en informatietechnologie. Nu werd een
meer algemene aanpak gekozen. Tussen januari en september
1995 werd gesproken met de leiding van driendertig
grote Nederlandse ondernemingen. De gesprekken bevestigden
het beeld dat de BVD al had: grote kwetsbaarheid voor economische
spionage, lastercampagnes van buitenlandse concurrenten,
pogingen van de internationale maar om te
infiltreren. In 1996 werd dan ook een stuurgroep geformeerd
onder leiding van de secretarisgeneraal van Economische
Zaken, Ad Geelhoed, om te komen tot een probleemschets en
een plan van aanpak.
In 1995 verschijnt ook het ministerie van Economische
Zaken voor het eerst in het jaarverslag als partner voor de BVD.
Naast het strategisch niveau waarop het overleg over de
bescherming van de economische veiligheidsbelangen plaatsvindt,
zijn er vooral contacten met twee afdelingen. Met de
hoofdafdeling Strategische Goederen en Sanctiebeleid (later
de afdeling Exportcontrole en Sanctiebeleid) van het directoraat
generaal voor Buitenlandse Economische Betrekkingen
(BEB) bestaat een nauwe relatie op het gebied van proliferatie
en illegale wapenhandel. Op het uitvoerend vlak wordt hierbij
overlegd met de Economische Controledienst (ecd). Met
betrekking tot het veiligheidsbeleid ten aanzien van vitale
bedrijven, instellingen en objecten werd al vanouds samengewerkt
met de Eenheid Crisisbeheersing van het Commissariaat
Militaire Productie van ez (het latere projectprogramma
Crisisbeheer).
De regering heeft de lijst van vitale bedrijven nooit bekend
willen maken. Vanuit de jaarverslagen van de BVD mag je aannemen
dat daarbij in elk geval horen de sector telecommunicatie,
Schiphol, de energiesector, de watervoorziening, de procesindustrie,
kerncentrale, de voedselvoorziening, delen van
de gezondheidszorg en transportsector en sommige hightechen
informaticabedrijven. Het zijn er zeker een vijftigtal.
Een rol speelt ook het Nationaal Cordinatiecentrum
(voorheen Landelijk Cordinatiecentrum) van de directie
Openbare Orde en Veiligheid op het ministerie van
Binnenlandse Zaken. Dit houdt zich bezig met voorbereidende
overheidsmaatregelen bij crisissituaties (type oliecrisis).
In 1996 constateert de BVD dat ‘de inlichtingendiensten
van alle grote landen zich de laatste jaren nadrukkelijk zijn
gaan toeleggen op economische spionage’. Ook de mogelijkheid
van spionage door grote buitenlandse concerns gericht
op Nederlandse bedrijfsgegevens wordt genoemd. De vraag is
of ook Nederland er meer aandacht aan moet gaan besteden,
uiteraard ‘in verdedigend opzicht’. In 1996 doet de BVD op het
verzoek van Economische Zaken een orinterend onderzoek
naar de dreigingen tegen bedrijven en instellingen op het
gebied van materiaaltechnologie. De conclusie is weinig alarmerend:
het veiligheidsbewustzijn is hoog en er zijn geen
grote, schokkende inbreuken op de bescherming.
De aandacht wordt dan ook verruimd van technologie naar
strategische bedrijfsgegevens en .nancile gegevens. Ook
ontdekt men het belang van spionage rond internationale
handelsbesprekingen. Als het vijandige economische blok via
spionage achter de onderhandelingspositie kan komen, heeft
het een groot voordeel behaald. In 1997 constateert de dienst
dat ook kleinere landen hun wetgeving tegen economische
spionage verscherpen en het takenpakket van hun geheime
diensten op dit gebied uitbreiden, ook om in offensieve zin
informatie te verzamelen met het oog op de economische
positie van hun land.

Offensieve inlichtingenactiviteiten

Vanaf 1998 verdwijnen het thema economische veiligheid en
het ministerie van Economische Zaken als belangrijke partner
uit het beeld van het jaarverslag. De samenwerking met het
ministerie op het gebied van proliferatie en wapenhandel
wordt wel voortgezet. In 2000 wordt de economische veiligheid
niet meer genoemd bij het rijtje ‘actuele veiligheidsthema’s’.
Wel heeft de BVD de laatste jaren het specialisme
financieel onderzoek ontwikkeld.
Het verdwijnen de ‘economische veiligheid’ uit het BVDjaarverslag
roept vragen op. In principe kunnen er twee dingen
aan de hand zijn. Of de dienst is ermee gestopt omdat hetzij
er te weinig perspectief voor de nieuwe taak was, hetzij de
dienst van bovenaf is ingetoomd. Of de dienst is er wel mee
doorgegaan, maar komt het niet langer goed uit om dit openlijk
te melden.
Een verklaring is misschien het aantreden van een nieuw
hoofd BVD in de persoon van Sybrand van Hulst in september
1997. Van Hulst, afkomstig van de politie, wil het blijkens een
portret in NRC Handelsblad (11 juni 2001) graag via het boekje
spelen en heeft vooral goede contacten met bestuurders. Bij
zijn aantreden moet hij hebben geconstateerd dat de buitenlandse
inlichtingentaak van de BVD eigenlijk geen goede wettelijke
grondslag had. Het is dan ook opvallend dat in 1999 bij
een van de herzieningen van de wiv opeens het begrip ‘vitale
economische belangen van Nederland’ naast de nationale veiligheid
wordt gentroduceerd als buitenlandse taakstelling
voor de BVD. Economische spionage door staatsorganen was
inmiddels echter in opspraak geraakt door de onthullingen
over Echelon. Vandaar dat in de wijziging van het wetsvoorstel
van 19 maart 2001 de vitale economische belangen als aparte
taakstelling weer verdwenen. Via een subtiele redenering die
erop neerkomt dat economische belangen wel degelijk onder
het begrip nationale veiligheid te vatten zijn, kwamen ze door
de achterdeur weer terug. Over de praktijk op het terrein hoeven
we weinig illusies meer te hebben.
Het in 1998 in het kader van de herziening van de wiv
gestarte Project Inlichtingen Buitenland moet uitgroeien tot
een complete directie, die zich bezig zal houden met ‘offensieve
inlichtingenactiviteiten’. In 1999 werd aanvankelijk
gedacht aan vijf operationele medewerkers, wat na de aanloopfase
kon uitgroeien tot tien. Inmiddels is, nadat de plannen
een aantal malen gewijzigd zijn, vanaf 2003 een omvang
voorzien van circa vijftig formatieplaatsen. Uitgaande van een
verhouding 60: 40 tussen operationele en ondersteunende
medewerkers, zoals die wordt aangehouden in het rapport Een
nieuwe BVD zou het dus kunnen gaan om een uitbreiding van
tien naar dertig medewerkers in de operationele sfeer. De
dienst verricht voorbereidende werkzaamheden op het gebied
van werving, selectie en training van personeel. De kranten
staan vol met advertenties voor bewerkers, analisten, documentalisten
en secretarieel personeel.
Enige verwarring ontstond toen NRC Handelsblad (20
maart 2001) meldde dat de nieuwe afdeling rechtstreeks zou
vallen onder verantwoordelijkheid van de ministerpresident.
In feite staat in het gewijzigde wetsontwerp dat de premier
in overleg met de betrokken ministers de onderwerpen vaststelt
die afdeling buitenland gaat onderzoeken. Afgezien van
deze politieke aansturing blijft ze organisatorisch onder het
hoofd BVD ressorteren en ook schijnt het dat ze apart zal worden
gehuisvest.

Wapens voor Pakistan

In december 2000 werd huiszoeking gedaan bij het bedrijf
ank bv in Diemen. Uit de administratie bleek dat het contracten
klaar had liggen om via een omweg wapens te leveren aan
Pakistan, een land waaraan geen strategische goederen
mogen worden verkocht. Directeur H. M. had in voormalig
Joegoslavi granaatonderdelen laten produceren om deze
door te leveren aan Pakistan. Omdat de .nancile afwikkeling
van de transactie in Nederland plaatsvindt, is dit hier strafbaar.
ank bv was een oude bekende voor de speurders van de
Economische Controledienst (ecd). Eind jaren negentig kreeg
het bedrijf al een waarschuwing voor handel van wapens of
onderdelen vanuit Pakistan via Cyprus naar Joegoslavi.
Opmerkelijk was dat de tip over het in productie nemen
van de granaatonderdelen in dit geval uit het buitenland
kwam, vanuit Sloveni. De tip kwam binnen bij de Centrale
Recherche Informatiedienst (cri) die de informatie doorspeelde
aan de ecd. Een openlijke rol voor de BVD kwam bij de
rechtbankzaak die het gevolg was van de inval niet ter sprake.
In zijn jaarverslag over 2000 meldt de dienst echter wel dat ‘is
gebleken dat Nederlandse ingezetenen voorbereidingshandelingen
troffen voor illegale wapentransacties naar spanningsgebieden
door gebruik te maken van valse eindgebruikers in
onverdachte landen of door de goederen vanuit een land buiten
Nederland te laten leveren. [] De ministeries van
Buitenlandse Zaken en van Economische Zaken zijn van deze
handelingen op de hoogte gesteld. ‘
Mogelijk is de tip dus inderdaad van de BVD afkomstig
geweest en wil men via deze passage in het jaarverslag het
succes claimen waar de vanouds concurrerende cri dit al in
de publiciteit had gedaan. De dankzij de tip gevolgde weg kan
dan zijn geweest dat de BVD een ambtsbericht heeft uitgebracht
aan de landelijke o; cier van justitie die is aangewezen
voor BVDzaken. Het bestaan van deze .guur kwam aan het
licht tijdens de verhoren door de enqutecommissieVan Traa.
De commissie vroeg zich toen af of van de inlichtingendiensten
afkomstige informatie via deze weg kon worden ‘witgewassen’
voor gebruik door justitie. In dit geval zou de landelijke
o; cier de informatie, na haar te hebben getoetst op strafrechtelijke
relevantie, hebben doorgespeeld aan de crifi
In elk geval lijkt het bij ank bv te gaan om in het buitenland
verzamelde inlichtingen. De BVD is echter niet de enige
dienst die over de grens .nancile en economische inlichtingen
verzameld. Het landmachtblad Flex meldde dat een aantal
Nederlandse reserveo; cieren van de sectie Inlichtingen
(g2) in het kader van de vredesmacht sfor naar Bosni is uitgezonden
voor het .nancieel doorlichten van plaatselijke
ondernemingen en banken die veel zaken doen met sfor. g2
is een stafafdeling die zich bezighoudt met militaire veiligheid
en inlichtingen. In dit geval werden onder meer enkele bankiers
als reservisten in Bosni ingezet. Pas sinds 1996 is het
mogelijk om op deze manier militair reservepersoneel in te
zetten in het buitenland.

Kernwapens voor Iran?

In september 1999 bracht een ‘senioradviseur’ van de directie
Maatschappelijke en Economische Belangen van de BVD
een bezoek aan een in industrile automatisering gespeCIAliseerd
bedrijf in Oss. De BVD’er meldde dat de dienst zich zorgen
maakte over het emailverkeer dat een van de werknemers,
een senior engineer, sinds december 1998 onderhield
met een collega in Iran. De Iranir had contact gezocht
via een door de Nederlander ingerichte website over industrile
automatisering. Hij was genteresseerd in informatie
over Programmable Logical Controllers (PLC), programmatuur
om een computer voor waterzuivering te besturen.
Dergelijke technologie is allang niet meer onderhevig aan
exportbeperkingen, omdat ze voor allerlei doeleinden
gebruikt kan worden, waaronder militaire.
Volgens de BVD ging het echter om een installatie die van
belang kan zijn bij het Iraanse programma om zich van kernwapens
te voorzien. De BVD-ambtenaar vertelde de senior engineer
en zijn directeur dat de dienst zijn email had ‘gescreend’
en dat ‘de correspondentie was ge.lterd op kernwoorden
als waterzuiveringstechniek, PLC en Iran’. Diverse kranten
speculeerden erover dat de BVD wellicht de zaak op het spoor
was gekomen via de techniek van het stofzuigen of searchen
van het emailverkeer, een bevoegdheid die de dienst (nog)
niet heeft.
Volgens de werknemer ging het om onschuldige uitwisseling
tussen hobbyisten van materiaal dat in Europa gemakkelijk
te verkrijgen is via internet. De BVD hield echter vol.
Tijdens een contact twee maanden later wilde de dienst de
werknemer als informant winnen om per email meer te
weten te komen over de bedoelingen van de Iranir. De man
was ook al uitgenodigd om een bezoek aan Iran te brengen.
Na het tweede bezoek bleef de BVD opbellen en aandringen.
Uiteindelijk verbrak de werknemer het contact met de Iranir,
omdat hij er ‘doodziek’ van werd. Kennelijk vond de dienst
het belangrijker om dit kanaal naar Iran te openen dan
om een eind te maken aan het wegsijpelen van software.
De hele affaire kan dan ook gezien worden als een misgelopen
rekruteringspoging.

Van je vrienden moet je het hebben: MI5 in Nederland

In 1999 heeft de BVD een onderzoek ingesteld naar vermeende
illegale contacten van MI5medewerkers in Nederland.
MI5, de Britse zusterdienst van de BVD, zou met behulp van
voormalige BVD’ers en IDB’ers een mantelorganisatie hebben
opgericht. Dit netwerk, gerund door een medewerker van de
Britse ambassade, die in het latere BVD-verslag als C. wordt
aangeduid, zou tegen betaling voor de Britten spionageactiviteiten
hebben verricht in het voormalige Oostblok en
elders. De BVD was hierover niet genformeerd. Mogelijk hadden
de Britten er lak aan omdat het niet om spionage in
Nederland of tegen een Nederlands belang ging. Ze hadden
kennelijk geen zin om de te verwerven inlichtingen met de
Nederlandse collega’s te delen. De BVD kreeg er toch lucht van
en was niet echt blij. De BVD begon observaties en mogelijk
ook aftapactiviteiten.
Na bewijsmateriaal te hebben verzameld, stapten twee
BVD-medewerkers in maart 1999 naar een van de voormalige
IDB’ers, die op dat moment formeel nog steeds in dienst was
van het ministerie van Algemene Zaken waaronder de IDB
viel, zonder daarvoor overigens werkzaamheden te verrichten.
Ze confronteerden hem met hun visie op de rol van de Engelsman
C. In het verslag dat de BVD van het gesprek maakte, valt
te lezen: ‘Wij, de BVD, zijn gestuit op inlichtingenactiviteiten
van een buitenlandse inlichtingendienst. Het vervelende is
van deze zaak dat het hier gaat om activiteiten van een
bevriende buitenlandse inlichtingendienst. ‘
De gewezen IDB’er ontkende in alle toonaarden maar gaf volgens
het verslag uiteindelijk toe dat hij in Berlijn was geweest
om een dekmantelbedrijf op te richten. ‘Ik heb daar een
nevenvestiging opgericht van mijn bedrijf. Doel van deze
vestiging was om in samenwerking met Duitse recherchebureaus
bedrijfsactiviteiten te ontwikkelen. ‘ En even later
in het gesprek: ‘Nou ja, ik heb daar eigenlijk slechts een naambordje
aan de gevel geschroefd voor C. Maar dit valt
nauwelijks als onderdeel van een zakelijke relatie te beschouwen.
‘ Waarop de BVD’er tamelijk gevat antwoordde: ‘Nee, dit
is een duidelijk voorbeeld van een typische inlichtingenactiviteit.
‘ Merkwaardig was nog dat de betrokken exIDB’er
zich in een telefoongesprek de volgende dag verweerde met de
opmerking ‘dat er belangrijker zaken waren als bestrijding
van terrorisme’.
In de publiciteit kwam de zaak aan het rollen doordat de
voormalige IDB’er na het gesprek naar de Nationale
Ombudsman liep om zich te beklagen over onbeschoft optreden
van de kant van de BVD’ers. De Telegraaf wist vervolgens te
achterhalen dat de bewuste ambassademedewerker in juli en
augustus 1999 onder druk van de Nederlandse autoriteiten
vervroegd uit Nederland was vertrokken. Minister Klaas de
Vries van Binnenlandse Zaken antwoordde op kamervragen
dat ‘de betreffende dienst’ (de naam MI5 kreeg hij niet over de
lippen) excuses had aangeboden. Volgens De Telegraaf zouden
niet nader omschreven personen op de Britse ambassade
grote vraagtekens zetten bij het Nederlandse optreden. ‘Dit is
geen professionele werkwijze. Het hoofd van de Nederlandse
BVD had bij het vermoeden van illegale activiteiten in overleg
moeten treden met zijn collega van de bevriende zusterdienst.
Het is niet gebruikelijk dat de Nederlandse overheid, de BVD,
actie onderneemt tegen een bevriende zusterdienst. Dat is in
feite behoorlijk onbeschoft. ‘ De Ombudsman honoreerde de
klacht over onheus optreden overigens niet.
Hoe moeten we deze geschiedenis nu duiden? Vast lijkt te
staan dat MI5 bezig was een Europees netwerk op te bouwen
zonder de plaatselijke nationale dienst erbij te betrekken.
Vermoedelijk zal het de bedoeling zijn geweest de ‘oude’ netwerken
van de werkloze IDB’ers erbij te betrekken. Dat vond
de BVD natuurlijk niet leuk, nu deze net zelf doende was via
het Project Inlichtingen Buitenland die netwerken opnieuw te
exploiteren. De Nederlandse reactie (verkapte uitwijzing van
de MI5agent) is wel bijzonder fel. Dit kan erop wijzen dat er
bij de activiteiten van de Britten geen sprake was van een
gemeenschappelijk belang, zoals nonproliferatie of terrorisme.
In dat geval was men waarschijnlijk wel via de o; cile
kanalen ‘in overleg getreden’. Waar was MI5 op het vasteland
van Europa mee bezig?
Op het seminar Secret Work in an Open Society dat MI5 in
september 2001 organiseerde, kregen veiligheidsen marketingmanagers
en risicoanalisten van onder meer British
Telecom, RollsRoyce, BP, Ernst& Young, CADBury Schweppes
en British Aerospace te horen dat de Britse contraspionagedienst
bereid was hun inlichtingen te verschaffen over hun
buitenlandse zakenpartners en concurrenten. Een van de
deelnemers zei achteraf: ‘Sir Stephen Lander, directeurgeneraal
MI5 zei ervan verzekerd te zijn dat MI5 het zakenleven
vaker kon helpen, als het maar gevraagd werd. Bij situaties
rond onze buitenlandse activiteiten kon MI5 ons volgens
hem helpen aan informatie over bedrijven of individuen,
mits dit niet in strijd was met de privacywetgeving of de mensenrechten.
[] Het kwam erop neer dat hij wilde benadrukken
dat MI5 niet alleen moest worden gezien als een binnenlandse
organisatie. In ruil daarvoor zei hij dat er gevallen
waren waarin wij informatie aan hen konden geven. ‘ Bij de
buitenlandse operaties van het Britse bedrijfsleven zou het in
het bijzonder gaan om contracten in OostEuropa. Berlijn zou
hiervoor wel een goed uitkijkpunt zijn. Mogelijk is de BVD
gestuit op voorbereidende handelingen van MI5 ten dienste