Zolang wij de oorlog tegen het terrorisme niet beëindigen, zullen er types als Anders Breivik op staan. Hij toonde aan waar een bipolaire wereld toe leidt, namelijk zelfmoord van een zichzelf superieur achtende cultuur.
Het concept lone wolf verhult het falen van opsporings- en inlichtingendiensten. Vragen over het functioneren van veiligheidsdiensten worden vermeden. Aandacht voor de heersende ideologie in de hedendaagse samenleving is er niet of nauwelijks. Breivik is een psychisch gestoorde eenzame man, discussie gesloten.
Deze denkwijze staat een serieuze analyse van de maatschappelijke context van terroristische aanslagen hinderlijk in de weg. Daarmee kan de 33-jarige Anders Behring Breivik worden weggezet als een psychisch instabiele fanatieke drugsgebruikende zonderlinge eenling die zich door mensen als Geert Wilders en andere rechtse denkers heeft laten inspireren.
Het publieke debat gaat vervolgens over terrorisme, over terreur die nooit zijn doelen zal bereiken, over de relatie tussen uitspraken en geschriften van rechtse politici, denkers en schrijvers en de daden van Breivik, over vergelijkingen tussen oude ‘terroristen’ als Andreas Bader en Breivik, oude denkers zoals Rudi Dutschke en hun veronderstelde inkeer en mensen als Geert Wilders en de psyche van de terrorist.
McVeigh
Na de bomaanslag van Breivik in het centrum van Oslo kwam meteen de naam van Timothy McVeigh bovendrijven. McVeigh bracht in 1995 een vrachtwagen vol explosieven tot ontploffing die het leven eiste van 168 mensen die in en om het Alfred P. Murrah Federal Building in Oklahoma City in de VS aanwezig waren. In het gebouw waren de kantoren gevestigd van verschillende nationale overheidsdiensten zoals de Drugs Enforcement Administration (DEA).
De symboliek van een aanslag op een regeringsgebouw is niet die van Al Qaeda, zoals die organisatie ons de laatste twintig jaar liet zien. Al Qaeda kiest bewust burgerdoelen of bakens van de westerse ideologie, zoals de Twin Towers. En als er al overheidsgebouwen het doelwit zijn dan gaat het om Amerikaanse doelwitten. Een aanslag op de premier van Noorwegen past niet in dit beeld.
Het daaropvolgende willekeurig doodschieten van jonge sociaal-democraten op het eiland Utøya deed meteen denken aan de Columbine High School slachting of vergelijkbare willekeurige schietincidenten op scholen in de Verenigde Staten, maar ook in Duitsland en Finland. Soms schieten de daders zichzelf daarbij door het hoofd, soms worden ze overmeesterd of, zoals bij de aanslag op Utøya, wordt de dader gearresteerd.
Al snel werd duidelijk dat Anders Breivik een lijvig document had samengesteld op basis van geschriften van allerlei denkers, bloggers, schrijvers en politici die hij naar een select gezelschap had gestuurd. De dader wilde duidelijk zijn verhaal doen en uitleggen waarom hij het leven van zoveel Noren heeft ontnomen.
Er ontstond een polemiek over de verantwoordelijkheid van mensen ter rechterzijde van het politieke spectrum voor de daden van Breivik. Ook het klunzige optreden van de Noorse politie die vlak na de aanslag slechts een helikopter en een te kleine boot paraat zou hebben, kwam onder de aandacht.
Eenzame wolf
Niet bepaald onlogisch kwam het beeld naar voren van een gestoorde man die zich had laten inspireren door het anti-islamisme van diverse mensen over de gehele wereld en die zijn gang heeft kunnen gaan dankzij een incompetente politiedienst. Breivik werd als lone wolf bestempeld door zogenaamde terrorisme-experts en voormalig inlichtingendienst medewerkers.
Deze ‘eenzame wolf’ zou in zijn eentje de daden hebben voorbereid, zowel fysiek als ideologisch. Hij kon dit doen omdat hij onder het radar van de diensten was gebleven en daardoor vrijelijk kon opereren. Zijn radicalisering zou zijn verlopen buiten het gezichtsveld van de overheid. Breivik als terroristische eenling cel.
Beatrice de Graaf en Edwin Bakker schreven in NRC Handelsblad en de Groene Amsterdammer dat zij, maar ook inlichtingendiensten, niet kunnen voorspelen wanneer deze eenzame wolven toeslaan. Wij, het publiek, moeten vrienden, buren en kennissen in de gaten houden en aangeven, anders wordt een nieuwe Anders Breivik niet op tijd gepakt. Veiligheid is in ons eigen handen. Uiteindelijk zijn wij zelf schuldig als er iets gebeurt. We hebben niet goed opgelet, want de overheid en de wetenschap kunnen het niet.
De constatering van deze twee wetenschappers is opmerkelijk, want binnen het politieke klimaat van repressieve tolerantie in Nederland, maar ook in Noorwegen, wordt de burger in toenemende mate júist als verdachte beschouwd. Zowel bestuurlijk als strafrechtelijk is de laatste twintig jaar, na de val van de Muur, een rechtsstaat opgebouwd die uitgaat van de continu schuld van burgers, hetgeen inpliceert dat de Staat zich allerlei mogelijkheden toeëigent om potentiële Breivik’s, Bouyeri’s. McVeigh’s en Van der Graaf’s in de gaten te houden en hopelijk te stoppen.
Identificatieplicht, preventief fouilleren, bewaarplicht, uitgebreide mogelijkheden om telecommunicatie af te tappen, verreikende bevoegdheden van inlichtingendiensten en politie, contacten en uitwisseling van informatie tussen allerlei diensten in Europa, de-radicaliseringsprogramma’s, informanten, infiltranten, de lijst van repressieve middelen is schier eindeloos. En tóch kon die overheid een Breivik niet voorkomen. Hij is namelijk een eenzame wolf.
Geborgenheid
Zonder veel kennis van zaken over fauna en wolven valt uit de populaire literatuur op te maken dat een eenzame wolf niet echt destructief is. Een wolf alleen lijkt eerder op zoek naar een vrouwtje om daarmee zijn eigen roedel te stichten. De wolf zoekt dus geborgenheid en nabijheid, geen vernietiging en afstand. De lone wolf is ook niet gek, hij wordt volwassen en wil de verantwoordelijkheid voor zijn eigen op te bouwen groep nemen. Paren, kleine welpjes voortbrengen en beschermen.
De wolf wil bouwen aan nieuw leven, dit in schril contrast met de veronderstelde Breivik die als het ware in een waan van verstandsverbijstering Noorwegen door het hart schoot. Het concept lone wolf in de ‘terrorisme kunde’ van De Graaff en Bakker doet denken aan het woord ‘zelfontbrander’ en de ‘slapende cel’ enkele jaren geleden. Begrippen die net als de wolf de verantwoordelijkheid van de overheid ontzien en een debat over de ideologische wortels van een aanslag vermijden.
De lone wolf bestaat niet. Voor deze conclusie hoeft het politieonderzoek niet te worden afgewacht. Misschien wordt er nooit een handlanger gevonden, maar Breivik heeft nooit in een vacuüm geopereerd. Er zullen altijd mensen in zijn buurt zijn geweest die hem hebben begeleid voor het verwerven van financiën, apparatuur, chemicaliën, wapens en munitie en kennis om zijn daad uit te kunnen voeren, zéker als zijn voorbereiding negen jaar in beslag heeft genomen.
Ook op het ideologische vlak heeft hij begeleiding en sturing gekregen. De cellenstructuur van organisaties die aanslagen plegen, is juist gebaseerd op het delen van informatie binnen legale, semilegale en illegale structuren. De cellen zijn bewust gecreëerd om infiltratie van veiligheidsdiensten te voorkomen.
De mythe van de eenling wordt natuurlijk in stand gehouden omdat daarmee de structuur van de criminele organisatie wordt behouden en een nieuwe aanslag tot de mogelijkheden behoort. Het feit dat wetenschappers en inlichtingendiensten zeggen dat de lone wolf niet op te sporen is, moet met achterdocht worden tegemoet getreden.
Betrokkenheid
Voorbeelden van inlichtingendiensten die zelf een rol speelden bij aanslagen zijn onuitputtelijk. In Françalgerie: Crimes et Mensoges d’etats documenteren Lounis Aggoun en Jean-Baptiste Rivoire gedetailleerd de betrokkenheid van de Algerijnse en de Franse inlichtingendiensten bij een serie bomaanslagen en moorden die aan de GIA (Groupe Islamique Armé) werden toegeschreven.
Het dynamiet voor de bomaanslagen in Madrid op 7 juli 2005 werd door infiltranten van de Spaanse geheime dienst aan de groep daders in het noorden van Spanje verkocht. De Spaanse politie beschikte maanden van tevoren over gedetailleerde informatie over deze groep. MI5, de Engelse geheime dienst was voor de aanslagen gewaarschuwd door inlichtingendiensten uit Pakistan, Saoedi-Arabië, Frankrijk, Spanje en de Verenigde Staten. Harron Rashid Aswat, die een belangrijke rol speelde bij de aanslagen, werkte voor die andere Britse geheime dienst, de MI6.
En dan de aanslag op Theo van Gogh op 2 november 2004. De AIVD hield de Hofstadgroep incluis de dader Mohammed Bouyeri in de gaten. Volgens de geheime dienst was Bouyeri niet belangrijk, terwijl de voorbereidende huiskamer-bijeenkomsten in zijn huis plaats hebben gevonden en hij regelmatig als religieus leider optrad. Volgens de dienst was er geen persoonsdossier van hem. Voormalig inlichtingendienst medewerker Frits Hoekstra noemde Bouyeri de ideale informant.
Bij veel andere aanslagen zijn ook vraagtekens te zetten, maar diepgaand onderzoek en het vrijgeven van alle documenten en bewijsstukken vindt nooit plaats, behalve tijdens het Spaanse parlementaire onderzoek naar de aanslagen in Madrid.
De eerste vraag bij de aanslagen van Breivik moet dan ook zijn wat de opsporings en inlichtingendiensten in binnen- en buitenland vooraf wisten. Waren er aanwijzingen, waarschuwingen, informanten, infiltranten en andere informatie die voor het publiek van belang is om vast te stellen wat de rol van de overheid is geweest? Die rol is vaak groter en mystieker dan de diensten en de overheden ons doen geloven. Waarheid is bij zogenaamde terroristische aanslagen een rekbaar begrip.
Rambo
Het begrip lone wolf schept een beeld van een gestoorde Rambo die in het bos zijn plannen smeedt en zich voorbereid op het ultieme gevecht met de samenleving. Omdat hij in zijn eentje is en ‘wij’ hem niet zien aankomen, is er niets aan te doen en zijn wij even schuldig als al die diensten die al onze data verzamelen en doorsnuffelen.
Rambo, door een ieder na te spelen in games, is zelfs in zijn gekte intelligent en weet iedereen om de tuin te leiden totdat hij toeslaat. Enkel, de combinatie tussen de bevoegdheden, mogelijkheden, de informatie van diensten en een zonderling figuur die zich negen jaar lang voorbereid op zijn fifteen minutes of fame is niet aannemelijk.
De eenzame wolf leidt af van de rol van geheime diensten zelf, maar ook van de meer fundamentele vraag naar het waarom van de daad van Breivik. Vragen over het terroristische karakter, de gruwelijkheid, de racistische en extremistische waarde van de aanslagen passeren de revue, maar de vraag naar de ideologische context wordt niet gesteld.
Waarom niet? We zijn toch in een oorlog aanbeland tegen de terreur die wordt gedefinieerd als het grote Kwaad. Het Kwaad als zijnde de tegenstander, Darth Vader, in een bipolaire wereld, ‘wie niet voor ons is, is tegen ons.’ Breivik is eigenlijk de enige die deze tweedeling in zijn ultieme consequentie doorvoerde. Hij zag zichzelf als soldaat in die oorlog die geen grenzen, geen duidelijke vijand en geen regels kent.
War on terror
Sinds 11 september 2001 is de wereld weer ingedeeld in twee kampen, net als tijdens de Koude Oorlog, met het enige verschil dat grijstonen niet meer bestaan. Ten tijde van de Koude Oorlog speelden Nicaragua, Cuba, China, Zwitserland, Joegoslavië en andere landen een eigen politiek spel. Nu gaat het om twee identiteiten: de asmogendheden en de allied forces. De As van het Kwaad en de ‘geallieerden’, alsof het over een total war gaat.
Onze suprematie gaat zover dat op het moment dat de volken in Noord-Afrika en het Arabische Schiereiland in opstand komen tegen de dictators, die het Westen decennia lang heeft gesteund, ‘onze’ eerste zorg de opkomst van de Moslim Broeders en aanverwante door ‘ons’ bestempelde radicale moslims is.
Van een bescheiden en deemoedige houding omdat wij de gruweldaden van de Arabische dictators niet alleen oogluikend hebben toegestaan, maar ook hardvochtig hebben ondersteund, is geen sprake. Elke verantwoordelijkheid ten aanzien van de totale chaos in Irak, destructie in Afghanistan, een land dat al geruïneerd was door de Sovjet-bezetting en een burgeroorlog en ‘islamitische’ woede in Iran wensen wij niet te aanvaarden. Zowel politiek links als rechts zijn dezelfde mening toegedaan.
De war on terror is nooit geëindigd en een duidelijke stellingname tegen deze oorlog wordt niet geuit. Aanslagen op Theo van Gogh, in Bali, Londen, Mumbai, Moskou en Beslan worden gebruikt als tekenen van het voortdurende slagveld, terwijl bij al deze aanslagen vele vragen over de rol van overheden, diensten, schimmige gebeurtenissen zijn te stellen. Waarom is er maar één keer een parlementair onderzoek ingesteld, terwijl al deze aanslagen worden gezien als aanslagen op de ‘democratie’?
‘Wij’ zijn bang, creëren een dichotome wereld en zijn verbaasd dat er Breiviks in ons midden wonen. ‘We’ sussen ‘onze’ gemoedsrust door de eenzame wolfsgek in verband te brengen met Geert Wilders en anti-islam columnisten, bloggers en andere politici in deze wereld. We stellen zelf niet de vraag over ‘onze’ eigen positie in deze bipolaire wereld, want die vraag is te verwarrend. Breivik was toch een van ons? Hoe zou het zijn geweest als hij een moskee was binnen gewandeld en daar een slachtpartij had aangericht? Was dat wel begrijpelijk geweest? In een met haat gevulde wereld is het te simpel Breivik als zonderlinge gek af te schilderen.
Soldaat
Grote vraag blijft waarom Breivik de sociaal-democratische jongeren uitkoos als zijn slachtoffers. Was zijn haat tegen de sociaal-democratie vergelijkbaar met de wijze waarop Wilders keer op keer op Cohen in hakte? Nee, Breivik zag zichzelf als een soldaat die achter de troepen aanloopt om de deserteurs neer te schieten, zoals de Duitsers in 1943 deden toen de Wehrmacht Rusland binnenviel.
Dit gebeurde onder centraal gezag, maar sinds de Tweede Wereldoorlog is er veel veranderd. De overheid heeft niet zozeer de veiligheid geprivatiseerd, maar burgers zelf een verantwoordelijkheid opgedrongen. De wetenschappers De Graaf en Bakker zeggen het ook. Wij, het publiek, moeten vrienden, buren en kennissen in de gaten houden en aangeven, maar is het dan wel duidelijk wat goed is en wat kwaad? Moeten we vervallen in archetypen zoals de heks en de tovenaar? Is de wereld dusdanig simpel geworden dat deze in twee polen is te verdelen?
Als dat zo is dan had Breivik gelijk. Hoewel de sociaal-democraten thee drinken met de moslims zijn ook zij voor een strenger asielbeleid. In Nederland zijn alle stringente wetten ten aanzien van migranten en asielzoekers door PvdA-ministers en dito staatssecretarissen opgesteld en ingevoerd. Ook de gevangenissen voor illegalen zijn in opdracht van de sociaal-democraten gebouwd.
Hetzelfde geldt voor Noorwegen, maar waarom zag Breivik de sociaal-democraten dan niet als zijn bondgenoten? Zij waren toch degenen die, in tegenstelling tot de conservatieven en de liberalen, in staat bleken strenge asielwetgeving in te voeren? Breivik vond hun retoriek te dubbelzinnig. De sociaal-democraten zijn ook voor een oorlog tegen de islamitische terreur, een wereldwijde jihad tegen het Kwaad, maar drinken wel thee met de vijand.
Missie
Breivik zag dat als zwakte en wilde een daad stellen. Het ging hem niet om het aanrichten van een massaslachting, anders had hij de politie niet gebeld om zichzelf aan te geven. Als de overheid adequaat had gereageerd was erger voorkomen, maar het functioneren van opsporings- en inlichtingendiensten wordt over het algemeen niet scherp in de gaten gehouden door politiek en burger. Breivik wilde ook blijven leven, hij is de Rambo op een missie tegen de samenleving die hem niet begrijpt, terwijl hij eigenlijk degene is die doet wat de heersende ideologie hem voorschrijft.
Breivik wilde slechts zijn verhaal openbaar maken, want in de wereld van continu strijd tegen de terreur bestaat geen centrale leiding meer. In de totale oorlog tegen het terrorisme is iedereen verdachte en agent, we doen allemaal mee. Er zijn allerlei overheidsdiensten bij betrokken. Vigilantia is opgetuigd, buurtpreventie, het maatschappelijk middenveld wordt getraind om radicalisering te herkennen en te bestrijden, maar ondertussen kunnen we zelf ook in extremisme vervallen en worden ook wij in de gaten gehouden. Scheidslijnen tussen dader en verdachte vervagen.
De staat heeft zichzelf ontdaan van een leidend motief. Een deel van ons veiligheidsapparaat is overgedragen aan de Europese Unie, controle is verworden tot een farce. Er ontstaat een gebrek aan accountability aan een cultuur van verantwoording afleggen, omdat we vinden dat we nog steeds in een superieure cultuur leven. Maar dat gebrek aan transparantie en accountability werkt fnuikend voor het begrijpen van de achtergronden van, en de werkelijkheid achter de aanslagen.
De diepere lagen van hetgeen is gebeurd, niet zozeer die van Breivik maar van opsporings- en inlichtingendiensten die massa’s informatie verzamelen en creëren, van overheidsoptreden van structuren, netwerken die mensen als Breivik mogelijk maken, worden niet prijs gegeven. We kunnen ons blijven hullen in de waas van bipolariteit waarin wij de goeden zijn en zij, wie dat ook moge zijn, de slechteriken.
Afleidingsmanoeuvre
Definities van goed en kwaad zijn echter niet eenduidig, zoals het handelen van Breivik ons laat zien. Het lone wolf concept is de perfecte afleidingsmanoeuvre. Breivik is een gevaarlijke gek, het betrof slechts een incident dat wij met een gerust hart ter zijde kunnen schuiven.
Maar de werkelijkheid is altijd anders dan de twee dimensionale abstractie die wij voorgeschoteld krijgen door overheid en media. Zolang wij de oorlog tegen het terrorisme niet beëindigen, zullen er types als Breivik zijn. Hij toonde aan waar een bipolaire wereld toe leidt, zelfmoord van een zichzelf superieur achtende cultuur.
Breivik mag dan niet goed bij zijn hoofd zijn om zoveel jongeren te vermoorden, hij staat wel symbool voor ons denken over een wereld waarin we in oorlog zijn met een onzichtbare vijand die we zelf keer op keer creëren, van Somalië, tot Jemen, Van Afghanistan tot Tsjetsjenië. De echte lone wolf uit het dierenrijk zoekt echter geborgenheid. Dat zou ons voer tot nadenken moeten geven.