De AIVD heeft een zeer ruime opvatting over personen en organisaties die een bedreiging zouden vormen voor de nationale veiligheid en democratische rechtsorde.
De AIVD houdt zich bezig met dreigingen tegen de Nederlandse staat en de democratische rechtsorde. Tijdens de Koude Oorlog, toen er sprake was van een duidelijk vijandbeeld, was het helder. Communisten vormden een bedreiging. Na de val van de Muur verlegde de AIVD haar werkterrein en werden ´bedreiging´ en ´democratische rechtsorde´ steeds ruimer gedefinieerd.
De gemiddelde Nederlander denkt bij het werk van inlichtingendiensten aan het voorkomen van terroristische aanslagen. De AIVD houdt zich echter ook bezig met een breed scala aan bewegingen, organisaties en individuen in Nederland. Denk bijvoorbeeld aan spanningen binnen de Turks-Koerdische gemeenschap, de discussie over de vestiging van asielzoekerscentra en demonstraties voor of tegen Zwarte Piet.
Bijzondere bevoegdheden
De rapportages van de AIVD (door de dienst ‘dreigingsproducten’ genoemd) zijn veelal gebaseerd op informatie afkomstig van open bronnen op het internet, waaronder sociale media. Daarnaast kan de dienst ook bijzondere bevoegdheden inzetten om informatie over mensen in te winnen. Denk hierbij onder meer aan hacken, fysiek inbreken, afluisteren, het plaatsen van microfoons of camera’s in huizen, observeren en de inzet van informanten.
De AIVD is geen opsporingsdienst en kan – in tegenstelling tot de politie – dus geen verdachten aanhouden en vervolgen. Burgers die de dienst in de gaten houdt, worden dus niet verdacht van een strafbaar feit. Aandacht van de AIVD en inzet van bijzondere bevoegdheden is echter wel ingrijpend voor burgers en kan alleen proportioneel zijn wanneer de doelgroep daadwerkelijk een bedreiging voor de rechtsorde vormt, zou je zeggen.
De AIVD schrijft in het jaarverslag 2016 dat de dienst rond de intocht van Sinterklaas van eind dat jaar in Maassluis twee dreigingsinschattingen, drie inlichtingenberichten en een ambtsbericht heeft opgesteld: ‘De autoriteiten hebben hun maatregelen kunnen afstemmen op de onderkende dreiging.’ De AIVD presenteert het in haar jaarverslag als de normaalste zaak van de wereld dat zij voor- en tegenstanders van Zwarte Piet in de gaten houdt.
Het is echter de vraag of dit wel als vanzelfsprekend moet worden beschouwd. Waren de mensen die protesteerden dan zo gevaarlijk? Vormt een demonstratie een bedreiging voor de rechtsorde? Een bericht op Facebook? De AIVD beschouwt voor- en tegenstanders van Zwarte Piet als een bedreiging voor de democratie, maar maken diezelfde burgers niet slechts gebruik van hun democratische recht op vrijheid van meningsuiting en demonstratie?
Zwarte Piet wordt door de AIVD nog in haar jaarverslag vermeld. Over veel (vermeende) bedreigingen rapporteert zij echter niet. De aandacht van de dienst en de inzet van bijzondere bevoegdheden komt dan anderszins aan het licht. Zo werd in 2005 bekend dat een AIVD-agente binnen de Arabisch Europese Liga (AEL) was geïnfiltreerd. De AEL was bezig met het opzetten van een politieke partij en het is de vraag hoe dit een bedreiging kan vormen voor de democratie.
In de afgelopen jaren kwam ook aan het licht dat studenten door de AIVD benaderd werden om informatie te verschaffen over de studentenprotesten en dat protestgroepen tegen de gaswinning in Groningen door de dienst in de gaten worden gehouden. Ook hier is het de vraag waarom deze groepen als een bedreiging voor de rechtsorde worden beschouwd. De AIVD hoeft hier geen verantwoording over af te leggen.
Veiligheidsonderzoeken
De informatie die de AIVD verzamelt, wordt ook gebruikt voor veiligheidsonderzoeken naar mensen die solliciteren op belangrijke of gevoelige functies bij de overheid en het bedrijfsleven. In 2016 verrichtte de AIVD 8.000 veiligheidsonderzoeken waarvan tien procent met een negatieve uitkomst. De consequenties van een veiligheidsonderzoek zijn groot, men kan een baan verliezen.
Ook nu is de vraag gerechtvaardigd wanneer iemand in de ogen van de AIVD een bedreiging vormt. Twee voorbeelden maken duidelijk welke informatie in een persoonsdossier kan belanden en wat de verstrekkende gevolgen daarvan kunnen zijn.
De Zeeuwse politiecommissaris Fup Goudswaard werd in 2008 ontslagen na een veiligheidsonderzoek door de AIVD. Volgens de dienst was hij chantabel omdat hij ooit een buitenechtelijke affaire had gehad. De AIVD was klaarblijkelijk diep in het privéleven van de commissaris gedoken, hetgeen de vraag oproept van hoeveel personen het privé leven nog meer in de gaten worden gehouden.
Evelien (fictieve naam) verloor haar baan als begeleider van passagiers op de luchthaven Schiphol omdat zij in het verleden actief was voor een actiegroep ter ondersteuning van politieke gevangenen in Spanje. Hoeveel burgers in dit land die zich bezig houden met politieke activiteiten worden er in de gaten gehouden? En waarom beschouwt de dienst een actiegroep, waarvan geen terroristische of gewelddadige activiteiten bekend zijn, als een bedreiging?
De AIVD heeft klaarblijkelijk een zeer ruime opvatting over personen en organisaties die een bedreiging zouden vormen voor de nationale veiligheid en democratische rechtsorde. Komen hierdoor de grondrechten van burgers niet in het geding?
Verder lezen over Gevaar voor de rechtsorde?
Observant#66 Terroriseren politiek protest, 2015
Observant #63, juli 2013 Ideologische orde: Gaan we protesteren?
Observant #61, juni 2012, RID bespioneerde kritische jongerengroep
Onder Druk, Terrorismebestrijding in Nederland, 2006
Snuffelstaat, publicatie van Jansen & Janssen uit 2002
Observant #59, november 2011, RID brengt protest rondom vliegveld Twente in kaart
VD-Amok inlichtingendiensten, 1998