Een aantal Belgen is zo verbolgen over deze ontwikkeling, dat ze nu al begonnen zijn hun woede te koelen op de reeds geplaatste camera’s. Uitgerust met een zware hamer of ander gereedschap trekken zij er ‘s nachts op uit om de gehate kastjes onklaar te maken. De Vlaamse overheid ziet zich genoodzaakt een extra bepantsering aan te leggen. Ook wordt overwogen videocamera’s in de buurt van de snelheidscamera’s op te stellen om de vandalen op heterdaad te betrappen. Die andere camera’s zullen op hun beurt dan ook weer extra moeten worden beveiligd. Maar geld speelt geen rol. Verwacht wordt dat met de nieuwe elektronische controlemiddelen voldoende geld wordt verdiend om de vele tekorten in het land te helpen terugdringen. Twee zien meer dan één. Met de toename van het cameratoezicht in Nederland zoals we in hoofdstuk 5 van deze brochure beschrijven, lijkt het er echter op dat minder agenten méér kunnen zien. Door middel van cameratoezicht kan immers één agent, een heel gebouw, een straat of een wijk observeren. En dat is nog niet alles, want waar de agent meer kan zien, kan hij ook meteen álles zien. CCTV zorgt door een middel van een gesloten videocircuit voor een compleet overzicht over een bepaald gebouw of gebied.

In dit hoofdstuk zal kort ingegaan worden op een aantal verschillende vormen van CCTV, zoals die toegepast worden of zouden kunnen worden. Daarbij wordt ook gekeken naar bijzondere situaties, zoals het toepassen van satellietobservatie.Verder wordt bekeken wat de mogelijkheden zijn wanneer niet een persoon, maar een computer de camerabeelden verwerkt. Een computer kan niet alleen alles bekijken, maar ook beelden registreren, analyseren en vergelijken met databases van bekende criminelen.

CCTV

CCTV is in een razend tempo Nederland aan het veroveren. Was het al gebruik om grote onoverzichtelijk gebieden zoals Hoog Catharijne in Utrecht of het Centraal Station in Amsterdam te observeren met camera’s, de laatste tijd schieten de plannen voor cameraprojecten op straten en pleinen en in openbare gebouwen en openbaar vervoer als paddestoelen uit de grond. Door middel van CCTV kunnen alle hoeken en gaten van een geobserveerd gebied bekeken worden. In een controleruimte kunnen beelden bekeken worden en eventueel opgenomen worden. Afhankelijk van het systeem kunnen de camera’s ook zwenken en inzoomen.

Het walhalla van de voorstanders van CCTV is Engeland en dan met name Londen. Zo wordt bijvoorbeeld de hele Londense Underground bestreken door een CCTV-netwerk van duizenden camera’s, dat vanuit een centrale wordt bediend. Alles wat er in de Underground gebeurt, wordt opgenomen. Zodra een misdrijf wordt gemeld kan men de betreffende band bekijken en het uiterlijk van de betrokkenen nog eens onder de loep nemen(1). Op deze camera’s kan ook nachtzichtapparatuur worden aangesloten. Zo kunnen ze niet alleen overdag, maar ook ‘s nachts ingezet worden. Ook bewegingssensoren kunnen gekoppeld worden aan de camera’s zodat ze pas ingeschakeld worden als er iets gebeurt.

In Nederland is het CCTV-systeem populair in stadions, stations en in diverse winkelcentra. In winkelcentra dient het niet alleen om criminaliteit op te sporen, maar ook om overlast tegen te gaan. Zo meldt een bestuurslid van een winkelcentrum in Delfzijl: “Nog voor de camera’s goed en wel waren aangesloten, zag je al dat drugsdealers en -gebruikers zich uit het zicht van de camera’s begaven.”

Maar ook burgers beveiligen hun woonomgeving soms met CCTV. In de Amsterdamse Bijlmermeer is in de flat Kikkenstein in samenwerking met politie en lokale politiek een cameracontrole-systeem geïnstalleerd dat hal, liften en belborden registreert. Daarmee worden alle personen opgenomen die aanbellen en kunnen degenen die bij een bekende dealer aanbellen worden geregistreerd.

Een nieuwe ontwikkeling is toepassing van CCTV langs de snelweg. Momenteel wordt op de A16 tussen Breda en Rotterdam, waar veel ongelukken gebeuren, een aantal camera’s geplaatst die politieagenten de mogelijkheid geven om vanuit een regiewagen één bepaalde auto te volgen. Wanneer de automobilist zich misdraagt krijgt hij een boete en kan hij achteraf geconfronteerd worden met zijn rijgedrag.

Het controleren op wapens van bezoekers van een discotheek of een buurt waarvan de inwoners bekend staan als zeer agressief is een andere mogelijkheid. Daarvoor worden momenteel zogenaamde röntgencamera’s ontwikkeld in Engeland en de Verenigde Staten. Deze camera’s kunnen op grote afstand zogenaamd elektronisch fouilleren doordat ze kunnen waarnemen wat zich tussen kleren en de huid van een persoon bevindt. Surveillanten achter een monitor kunnen vervolgens vaststellen of iemand wapens onder zijn kleren draagt. De Nederlandse politie zou interesse voor deze camera hebben.(2)

Politiecamera gluurt door kleren

De Telegraaf, maandag 12 mei 1997

LONDEN – De Britse politie zal binnen afzienbare tijd over speciale camera’s beschikken, waarmee zij door kleding kan kijken. Er is een speciale röntgencamera in ontwikkeling, waarmee onder kleding verborgen pistolen en messen tot een afstand van 20 meter zijn op te sporen. In Groot-Brittannië kan de politie dergelijke camera’s gebruiken bij acties tegen vermeende terroristen en ter voorkoming van gewapende overvallen. In de Verenigde Staten vindt de ontwikkeling van dergelijke apparaten plaats voor gebruik in politieauto’s. Agenten kunnen dan van een afstand zien of verdachten die uit een auto stappen gewapend zijn, zo schrijft de jongste editie van The Sunday Times. Politiedeskundigen volgen met grote belangstelling de race, gesteund met geld van de Amerikaanse overheid, tussen verschillende elektronicabedrijven om als eerste een dergelijke camera op straat te krijgen. De verwachting is dat dat binnen twee jaar het geval zal zijn. De heer Travis, directeur van het National Institute of Justice in de VS, zegt dat de camera’s veel levens zullen redden. ‘Als je bedenkt welke risico’s politiemannen iedere dag lopen. De grootste is het benaderen van een verdachte die mogelijk gewapend is. Dus als je vooraf weet of die persoon een wapen bij zich draagt, is dat een groot voordeel’, aldus Travis.

CCTV vanuit de lucht

De Rotterdamse politie ziet goede mogelijkheden voor cameratoezicht vanuit de lucht. Zij zet een zeppelin in(3) voor crowd control tijdens de Europese Kampioenschappen voetbal. Vanaf tweehonderd meter hoogte zullen de supporters haarscherp bekeken worden. Een zeppelin heeft het voordeel dat hij veel langer in de lucht kan blijven dan een helikopter en dat hij geen lawaai maakt(4) en daardoor minder agressie oproept.

Helikopters worden overigens al jaren toegepast door politiekorpsen in het hele land bij allerhande vormen van toezicht. Zo worden met een camera uitgeruste helikopters gebruikt voor toezicht tijdens koopavonden in de Amsterdamse binnenstad.

Een extreme vorm van CCTV is satellietobservatie. Via militaire satellieten kan elk stukje aarde bespied worden. Over de mogelijkheden van deze satellieten is niet veel bekend, maar aangenomen wordt dat voorwerpen van circa 30 centimeter doorsnede kunnen worden waargenomen.

Deze vorm van cameratoezicht staat wat betreft niet-militair gebruik nog in de kinderschoenen. In april 1999 is voor de eerste keer door een particuliere firma een satelliet gelanceerd (de Ikonos 1) die foto’s maakt, waarop details van een meter doorsnede zijn waar te nemen. Foto’s die deze satelliet maakt, zijn voor particulieren te koop. Dat het hier om hoogwaardige foto’s gaat is voor iedereen te bekijken op de website van de eigenaar van de Ikonos: http://www.spaceimaging.com .

Dit initiatief zorgde direct voor de nodige onrust. Twee Amerikaanse senatoren stelden een wet voor, die het mogelijk moest maken dergelijke satellieten in het belang van de nationale veiligheid uit de lucht te schieten. Deze wet haalde het niet, maar een andere die het mogelijk maakt om bedrijven die satellietfoto’s aanbieden te sluiten wel. Er moet dan wel sprake zijn van een dreiging voor de nationale veiligheid.

Het bedrijf dat dergelijke foto’s in Nederland verkoopt, Netherlands Geomatics & Earth Observation bv, laat over de mogelijkheden weinig aan de verbeelding over: “Karteren, monitoren, inspectie en controle – dat kan!”. De directeur ziet bijvoorbeeld mogelijkheden om illegale bebouwing te controleren: “Er zijn probleemwijken waar inspecteurs hun werk nauwelijks kunnen doen, omdat ze worden tegengewerkt door de bewoners. Satellieten kunnen dan een uitkomst bieden.” Zo kunnen twee foto’s van eenzelfde gebied, maar een jaar verschillend in tijd, over elkaar gelegd worden. Illegale bouw, sloop of kap is dan makkelijk op te sporen.

Subsidiecontrole via satellietobservatie past men nu al toe in de landbouw. Sinds 1992 bestaat in Nederland het project LASER (Landelijke Service bij Regelingen). Via de satelliet bekijkt men landerijen van boeren en kan men vaststellen welke gewassen zij daarop verbouwen. Deze gegevens worden vergeleken met de opgave van de boeren zelf bij hun subsidieaanvragen. Wanneer deze niet overeenstemmen doet de Algemene Inspectie Dienst een controle in levende lijve(5).

Slimme camera

Doordat CCTV steeds meer toegepast wordt, vinden er ook steeds meer ontwikkelingen plaats op het gebied achter de camera. Cameratoezicht wordt namelijk nog vele malen efficiënter wanneer observatieprocessen geautomatiseerd kunnen worden. Wat dat betreft lijken heden ten dage op het technische vlak weinig grenzen te bestaan. Een selectie.

Kentekens

Kentekenregistratie is een vorm van geautomatiseerd cameratoezicht die in Nederland zeer sterk in opkomst is. Op de Nederlandse snelwegen vinden momenteel allerlei experimenten plaats met camerawaarneming van kentekens. Zo is op de A2 tussen Utrecht en Amsterdam in 1999 een test van een half jaar gehouden, waarbij op drie plaatsen passerende auto’s gefilmd zijn. De beelden werden vervolgens door de computer bekeken en de gemiddelde snelheid van een auto tussen de meetpunten werd uitgerekend. Wanneer er harder gereden werd dan de toegestane maximumsnelheid werd automatisch een bon uitgeschreven. De computer signaleerde ook onverzekerde auto’s, die ook een boete kregen(6).

Overigens dekt de term kentekenregistratie de lading niet volledig. De computer op de A2 leest niet alleen de kentekens maar de complete auto (inclusief inzittenden). Hij herkent de auto dus door het gehele uiterlijk op meerdere plaatsen te registreren en de verschillende beelden met elkaar te vergelijken(7).

Ook deze technologie heeft een vergevorderde versie in Engeland, waar alle auto’s die Londen binnenrijden bekeken worden. Zie hiervoor het hoofdstuk 6 over Engeland.

Camera’s niet meer alleen voor controle op snelheid

Fiscus kijkt mee op snelweg

door Michiel Hoogers

De Telegraaf, zaterdag 25 januari 1997

AMSTERDAM, maandag.

Naast de verkeerspolitie gaan ook andere overheidsdiensten gebruik maken van het nieuwe elektronische videosysteem boven de rijksweg A2 tussen Utrecht en Amsterdam. Het is de bedoeling dat de Belastingdienst en de Centrale Recherche Informatiedienst kunnen beschikken over de automatisch verzamelde persoonsgegevens. Dit blijkt uit een brief van de Registratiekamer aan het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Vanaf 1 mei aanstaande zal de verkeerspolitie van het Korps Landelijke Politiediensten tussen Maarssen en Breukelen snelheidsovertreders bekeuren met een volautomatisch video-computersysteem. Aan deze dag en nacht actieve trajectscontrole kunnen hardrijders onmogelijk ontsnappen. Over een afstand van drie kilometer wordt van ieder passerend voertuig drie keer een elektronische afbeelding gemaakt. Bij de laatste foto berekent de computer razendsnel of het voertuig op het traject, waar een snelheidslimiet van 120 km/u geldt, harder dan 127 km/u heeft gereden. Is dat het geval, dan volgt een bekeuring. Dagelijks zullen op deze manier 60.000 passanten worden gecontroleerd.

De Registratiekamer schrijft dat de overheid de zo verzamelde persoonsgegevens ook ter beschikking wil stellen aan andere overheidsdiensten. “In dat verband zijn genoemd verstrekkingen aan de fiscus, de Centrale Recherche Informatiedienst, of overheidsdiensten in het kader van handhaving van de milieuwetgeving”, aldus de brief. De Registratiekamer heeft geconstateerd dat niet alleen de gegevens van de snelheidsovertreders worden vastgelegd, maar ook die van alle andere passerende weggebruikers. Het ministerie vroeg de Registratiekamer in maart en in juli 1996 advies over het ontwerp van de trajectcontrole. De Registratiekamer, die waakt over de juiste toepassing van de wet op de Persoonsregistratie, kwam met forse kritiek. Zo was het niet duidelijk welke instantie verantwoordelijk zou zijn als houder van het controlesysteem en van de persoonsgegevens: de verkeerspolitie of Rijkswaterstaat. Verder keurde de Registratiekamer het af dat het systeem tegelijkertijd bedoeld was voor snelheidscontrole door de politie en voor onderzoek naar verkeersstromen door Rijkswaterstaat. ,,Van het begin af aan dienen de spelregels duidelijk te zijn”, legt de heer Crouwers uit. Hij is voorlichter van de Registratiekamer. ,,Wie is verantwoordelijk? Hoe wordt met de gegevens omgegaan? Je mag alleen de gegevens verzamelen die je echt nodig hebt. Het mag geen multifunctionele pot gegevens worden waar iedereen uit kan graaien.” Volgens de heer Crouwers zijn de spelregels van de trajectcontrole helemaal niet duidelijk. Een woordvoerster van het ministerie zegt dat het ministerie het advies van de Registratiekamer zal opvolgen. Voor welke overheidsdiensten de met de trajectcontrole verzamelde persoonsgegevens precies zijn bedoeld en wat die ermee willen doen, kan zij niet zeggen. De verkeerspolitie van het Korps Landelijke Politiediensten zegt niet op de hoogte te zijn van de inhoud van de brief. De voor de trajectcontrole verantwoordelijke politieman zegt nooit eerder te hebben gehoord van de mogelijkheid dat andere overheidsdiensten kunnen gaan beschikken over de bij de controle verzamelde persoonsgegevens.

Maar niet alleen de overheid maakt gebruik van deze kentekenlezers. Verschillende tankstations registreren ook alle kentekens van bezoekende auto’s. Wanneer iemand niet betaalt en wegrijdt, wordt het kenteken opgeslagen in een database. Signaleert de computer die auto bij een andere pomp, dan weigert de pomp dienst. Als de bestuurder zich vervolgens beklaagt krijgt hij te horen dat hij nog een rekening moet betalen(8).

Person Tracking

De Universiteit van Reading in Engeland heeft een werkend person-tracking programma ontwikkeld dat automatisch diverse mensen tegelijkertijd kan volgen met een camera. Ook TNO in Nederland probeert een goed systeem op te zetten. Daarvoor moet aan een computer uitgelegd worden hoe hij een persoon kan volgen en dat valt niet mee. Om een paar voorbeelden van problemen te noemen: hij moet een lopend mens van een zwiepende vlaggenmast kunnen onderscheiden en weten dat iemand die achter een boom vandaan komt dezelfde persoon is die even daarvoor achter dezelfde boom is verdwenen.(9)

De Universiteit van Leeds bouwt momenteel voort op dit systeem en probeert een computer te leren wat normaal en wat verdacht gedrag is. Dit doet men door op een parkeerplaats te kijken hoe mensen rondlopen die naar hun eigen auto op zoek zijn: hoe dicht ze langs auto’s lopen en hoelang ze bij een auto blijven staan. Wanneer de computer heeft geleerd wat normaal gevonden wordt door de programmeurs kan gedistilleerd worden wat niet-normaal en dus verdacht gedrag is. (10)

Ook op dit vlak is TNO actief. In Delft wordt onderzoek gedaan naar een agressiedetector. Via cameratoezicht moet geweld tegen personen of goederen in een vroeg stadium door een computer kunnen worden ontdekt.(11)

Camera slaat alarm bij verdrinking

De Gelderlander, dinsdag 16 februari 1999

GROENLO – Apparatenfabriek Nedap in Groenlo heeft samen met een Frans bedrijf een onderwatercamera ontwikkeld die waarschuwt als in een zwembad iemand dreigt te verdrinken. In het bassin worden meerdere camera’s geïnstalleerd die de bewegingspatronen van de zwemmers opnemen. De camera’s herkennen patronen die duiden op verdrinking. Op een polshorloge waarmee het badpersoneel is uitgerust, gaat een alarmsignaal af als de camera’s iets verontrustends registreren. Op het horloge verschijnen de coördinaten van de locatie van het verdrinkingsgeval. Binnenkort worden de eerste camera’s geplaatst in zwembad Malkander in Apeldoorn.(ANP)

Biometrie

Behalve kentekens en de vorm van een auto kan computers ook geleerd worden om mensen te herkennen volgens principes van de biometrie. Biometrie maakt gebruik van bepaalde lichamelijke kenmerken die meetbaar zijn en praktisch uniek voor elk mens. Door deze kenmerken te meten kan een mens herkend worden. Een bekend voorbeeld van de biometrie is de klassieke vingerafdruk op een stuk papier. Biometrische herkenning kan echter ook gebeuren met behulp van computers. Zij kunnen gebruik maken van verschillende menselijke kenmerken.

Een goed voorbeeld van biometrie is gezichtsherkenning door computers. De Duitse Ruhr-universiteit ontwikkelde het programma Personspotter. Dit programma bekijkt videobeelden en selecteert de gezichten uit het beeld. Vervolgens worden deze gezichten opgemeten en vergeleken met een database met eerdere meetgegevens. Het programma kan twaalf beelden per seconde scannen en circa acht personen per minuut vergelijken. Het systeem bevindt zich nog in een experimentele fase en is momenteel geschikt voor een relatief rustige omgeving(12).

In Engeland is het programma Mandrake ontwikkeld, dat gezichten herkent aan vier meetpunten (wenkbrauw, kin en beide jukbeenderen). Dit levert bij vergelijking met opgeslagen gegevens geen absolute zekerheid op, maar een selectie die vervolgens door iemand achter een monitor vergeleken moet worden. Voor politie- of douanepersoneel is dit systeem bruikbaar wanneer men naar bepaalde gezichten op zoek is(13). De computer scant de tienduizenden bezoekers van een vliegveld of station en pikt de twijfelgevallen eruit. Een twijfelgeval wordt vervolgens op een beeldscherm gepresenteerd naast de foto die al in het archief zat. Een politieman kan de twee gezichten dan vergelijken en beslissen of er actie moet worden ondernomen.

Het meten van gezichten levert overigens nooit honderd procent zekerheid. Eeneiige tweelingen kunnen door de computer niet of moeilijk onderscheiden worden. Een oplossing daarvoor biedt het meten van het warmtepatroon van een gezicht met infraroodtechniek. Dit patroon levert zekerheid over de identiteit van een persoon.

Bij een andere vorm van biometrie, irisherkenning, bekijkt men de vorm van de iris van het menselijk oog. Deze is bij elk mens verschillend van opbouw. Wanneer een computer een beeld krijgt ingevoerd van een oog, kan hij aan de hand van dit beeld een persoon met honderd procent zekerheid identificeren. Irisherkenning wordt gezien als de zekerste manier om een persoon door middel van biometrie te identificeren.

In Canada wordt op dit moment een apparaat getest met de naam Stella. Stella maakt drie opnames van het oog van de persoon die voor het apparaat staat. Deze opnames worden vergeleken met een irisdatabase. Via deze database kan de persoon vervolgens geïdentificeerd worden. De bedoeling is om het apparaat te gaan gebruiken als identificatie bij geldautomaten(14).

Naast irisherkenning zijn er ook systemen die een persoon identificeren aan de hand van een tekening van de adertjes in een oogbol. Een voorbeeld daarvan is TC-2001 van het bedrijf EyeDentify. Overigens is irisidentificatie nog niet mogelijk op grotere afstand. De persoon, die geïdentificeerd moet worden, moet dichtbij de camera staan. Irisidentificatie in samenhang met CCTV is dus nog niet mogelijk, maar het is natuurlijk goed denkbaar dat dat in de toekomst wel mogelijk gaat worden.

Irisherkenning wordt momenteel al toegepast op Schiphol. De douane lanceert in het voorjaar van 2000 een proef waarbij reizigers door de paspoortcontrole kunnen via irisherkenning. Regelmatige reizigers kunnen hun iris laten scannen en zich daarna via een camera laten identificeren, zodat zij zonder hun paspoort te laten zien de douane kunnen passeren. De proef is bedoeld om de eventuele toepasbaarheid van de irisscan als algemene vervanging van paspoortcontrole te testen(15). Hierop sluit het plan van minister van Boxtel voor Grote Steden- en Integratiebeleid om op termijn een iris- of vingerscan te verwerken in het Nederlandse paspoort naadloos aan.

In Nederland is het bedrijf Nedap (van de zwembadcamera’s) onder andere gespecialiseerd in gezichtsherkenning. Zij levert systemen met elektronische toegangscontrole. Via een combinatie van een smartcard, handlezing en gezichtsidentificatie kan een computer bepalen of iemand een deur of poort mag passeren: “In dit geval is de gezichtsherkenningsunit (camera en PC) met de electronische deurvergrendeling verbonden. Wanneer een smartcard aan de kaartlezer wordt aangeboden, zendt deze de gegevens naar de herkenningsunit. De persoon moet nu in de camera kijken. Uitsluitend wanneer het gezicht voor de camera overeenkomt met de gegevens van het gezicht op de kaart, wordt het kaartnummer aan de deurvergrendeling doorgegeven. De deurvergrendeling weet dat de juiste persoon de kaart draagt en zal de deur opendoen”.(16) Het nieuwste gezichtsidentificatiesysteem van Nedap maakt gebruik van het warmtepatroon van het menselijk gezicht.

Toepassing

CCTV, satelliet, slimme camera’s, person trackingcamera’s en biometrie kunnen op diverse manieren gebruikt worden. Zo kan men bijvoorbeeld toezicht houden en verdacht gedrag signaleren. Een computer kan een persoon signaleren die te lang stil staat in een portiek of te lang op de bodem van een zwembad ligt. Hij kan vervolgens een alarmsignaal geven of laat bijvoorbeeld via een luidspreker in de portiek horen dat degene die daar staat door moet lopen.

Er kan echter ook opgespoord worden met camera’s gekoppeld aan computers. Een computer kan een gefilmde persoon of auto vergelijken met een databestand van gezochte personen of kentekens. Wanneer er een positieve identificatie plaatsvindt kan politie of douane gewaarschuwd worden.

Nog een stap verder is het toelaten of afwijzen van bepaalde personen. Een computer kan dan op basis van een gefilmde persoon beslissen of iemand een bepaald gebouw of bepaalde straat in mag. Er kan voor positieve identificatie worden gekozen (alleen werknemers kunnen een gebouw binnen), maar ook voor negatieve (bekende junk wordt door computer gesignaleerd en op het politiebureau geeft een piepje aan dat er een niet-gewenst persoon rondloopt).

Of deze mogelijkheden ook gebruikt gaan worden is een keuze die in de nabije toekomst vooral gemaakt zal worden op morele, politieke of juridische basis. De technische of financiële belemmeringen worden steeds kleiner. De apparatuur wordt elke dag goedkoper en ontwikkelingen op het gebied van biometrie, computersnelheid en cameragevoeligheid zullen binnenkort alle denkbare scenario’s van geautomatiseerd cameratoezicht mogelijk maken.

1. 1. P. Hook: “Treinreizigers beschermd door 1800 stille getuigen” in: Beveiliging 7/8 van 1998.

2. 2. “Politie ziet dwars door kleding”, in Algemeen Dagblad van 12 mei 1997.

3. 3. “Agent hangt stabiel boven massa”, in Parool van 4 juni 1999.

4. 4. “Ontroerend, als de walvissen in de zee”, in Trouw van 24 september 1999.

5. 5. Mark Traa: “Candid Camera” in: HP/De Tijd van 26 maart 1998.

6. 6. “Grote broer ligt overal op de loer”, in Panorama 10 van 1998.

7. 7. J. Steehouder: “Hardrijders altijd de klos”, in Tubantia van 31 januari 1997.

8. 8. “Camera herkent vlekkeloos niet welkome gasten”, in Parool van 20 januari 1997.

9. 9. J.F. van Wijnen: “De intelligente camera”, in Vrij Nederland van 3 oktober 1998.

10. 10. J.F. van Wijnen: “De intelligente camera”.

11. 11 A. van de Leur “Cameratoezicht rukt op”, in APB van 26 februari 2000.

12. 12.Henk Tolsma: “Grote Broer krijgt hele grote ogen met ‘Personspotter'”, in TechnischWeekblad van 8 april 1998.

13. 13. “Gezichten herkennen”, in Politie Magazine van december 1998.

14. 14. “Een Stella heeft zelfs je bankpas niet nodig”, in: Volkskrant 16-7-1999.

15. 15. “Start proef irisscan”, in Spits van 11 november 1999.

16. 16. http://www.nedap.com/security/item_biometric.html