‘Dat Japanners zo klein zijn en een gele huid hebben, komt omdat ze tweeduizend jaar lang niets anders gegeten hebben dan vis en rijst’. De directeur van McDonald’s Japan, Den Fujita, ziet het als een enorme uitdaging om zijn land aan het rundvlees te krijgen. ‘Als we nu duizend jaar McDonald’s hamburgers en aardappels eten worden we langer, onze huid wordt blank en ons haar blond.’ ‘s Werelds grootste hamburgerketen gelooft in haar produkt en heeft het beste met ons voor. Wie daaraan twijfelt wordt het zwijgen opgelegd. Doorgaans is dreigen met een proces genoeg, de meeste critici laten zich intimideren door de enorme kosten die zo’n rechtszaak met zich meebrengt. De Nederlandse tak van het bedrijf koos eind jaren tachtig voor een andere strategie. Geconfronteerd met aanhoudende kritiek van de milieubeweging plaatste McDonald’s een serie paginagrote advertenties in de landelijke dagbladen. Om het nog eens helemaal uit te leggen hoe het zat met de kap van het tropisch regenwoud om de vleesproducenten te laten grazen. Met de ozonlaag en de CFK’s in het piepschuim van het verpakkingsmateriaal, en de vervuiling door het gebruik van wegwerpservies en -bestek. Uit de reclamecampagne moest het beeld van een milieuvriendelijke multinational ontstaan, en dat leek te lukken. Alleen een klein groepje doorgewinterde actievoerders en vegetarische dierenliefhebbers bleef wantrouwig en posteert zich nog af en toe op de stoep van een filiaal om snelle snackers op andere gedachten te brengen. Zo niet in Groot Brittannië. McDonald’s sleepte London Greenpeace voor de rechter en beschuldigde hen van laster. Doorn in het oog was het pamflet What’s wrong with McDonald’s? dat de groep al jaren uitdeelt bij vestigingen van de hamburgerketen. London Greenpeace is een gezelschap van anarchistisch ingestelde milieu-aktivisten, altijd onafhankelijk gebleven van het grote centraal-geleide Greenpeace. Het pamflet geeft de voornaamste kritiek op McDonald’s in vogelvlucht. Het gaat over honger in de wereld, milieuvervuiling, junkfood, bio-industrie en uitbuiting. McDonald’s liet London Greenpeace infiltreren om namen van aktievoerders te achterhalen en klaagde twee van hen aan wegens smaad (libel).

Aanvankelijk leek het erop dat London Greenpeace binnen de kortste keren zouden worden ingemaakt. In plaats daarvan ziet McDonald’s zich nu verwikkeld in een proces dat afgelopen zomer haar eerste verjaardag vierde, en het eind is nog niet in zicht. De propagandamachine van McDonald’s – budget voor reclame wereldwijd zo’n 3,5 miljard per jaar – dreigt in Londen volledig vast te lopen. Een team van topadvokaten moet het afleggen tegen twee actievoerders die in spijkerbroek en op sandalen hun eigen verdediging voeren; hun verzoek om rechtsbijstand werd afgewezen. Helen Steel (29) was vorig jaar nog gewoon werkeloos gardenier, en David Morris (41) afgekeurd postbode en alleenstaande vader. Nu zijn ze de populaire hoofdrolspelers in een levensecht courtdrama en worden ze liefkozend de Mc 2 genoemd.

In de meeste landen moet degene die een aanklacht indient wegens smaad, aantonen dat de gewraakte passages onjuist zijn. In Groot Brittanië is de bewijslast omgekeerd. De aangeklaagde dient de rechter er van te overtuigen dat wat hij beweert waaris. McDonald’s maakte echter een grote fout. Het bedrijf verspreidde een folder (oplage 300.000) om het publiek uit te leggen waar het proces over ging. Daarin stond de volgende zinsnede. ‘This action is not about the freedom of speech: it is about the right to stop people telling lies.’ London Greenpeace, uitgemaakt voor leugenaar, twijfelde geen moment en diende een counterclaim in: laat McDonald’s maar bewijzen dat wij liegen. Sinds juni vorig jaar worden de aanklacht en de counterclaim gelijktijdig behandeld door het High Court in Londen. Honderdtachtig getuigen zijn opgeroepen in wat nu al het langste smaad-proces in de Britse geschiedenis is, en de helft moet nog worden gehoord. Naast onafhankelijke deskundigen verschijnen mensen uit de top van het bedrijf voor de rechter. Het proces is georganiseerd rond de verschillende punten van kritiek uit het London Greenpeace Factsheet. Een greep uit de tot nu toe behandelde onderwerpen: kunstmatige toevoegingen, het verband tussen fastfood en kanker, misleidende voorlichting, reclame gericht op kinderen, piepschuim verpakkingen, vervuiling, inkoopbeleid en werkomstandigheden. Iedere regel uit het pamflet wordt op juistheid getoetst. De getuigen laten zich door beide partijen uitvoerig ondervragen, controversiële zaken nemen soms dagen in beslag. En McDonald’s verliest op punten. Morris en Steel onderbouwen de kritiek uit het gewraakte pamflet met feiten over de praktijken van de hamburgergigant. Uitspraken van topfunctionarissen worden gepareerd met interne, tot dan toe vertrouwelijke documenten. Zelfs door McDonald’s opgeroepen getuigen-deskundigen zien zich meer dan eens gedwongen de actievoerders gelijk geven. Professor Duxbury bijvoorbeeld moest toegeven dat McDonald’s wist dat CFK’s schadelijk zijn voor de ozonlaag. Desondanks gebruikte het bedrijf grote hoeveelheden bij de vervaardiging van piepschuim verpakkingen. Ook het drijfgas waarmee tegenwoordig gewerkt wordt, pentaan, draagt bij aan smogvorming en het broeikaseffect. Verder erkende Duxbury dat menthaangas medeschuldig is aan de stijgende temperatuur op aarde en dat tenminste een zesde van de methaan-uitstoot afkomstig is van veestapels. McDonald’s is de grootste single user van rundvlees. Professor Ronald Walker trad voor McDonald’s op als toxicologie-expert. Hij bevestigde dat styreen uit de polystyreen (piepschuim) verpakking in het voedsel kan trekken, speciaal in vet voedsel. Styreen is mogelijk kankerverwekkend en kan, zo erkende Walker, in het menselijk lichaam transformeren tot styreen oxide wat nog veel gevaarlijker is voor de gezondheid. McDonald’s gaf nu toe verantwoordelijk te zijn geweest voor een aantal ernstig gevallen van voedselvergiftiging in Preston in 1991, veroorzaakt door het eten van burgers besmet met een potentieel dodelijke bacterie. Het fastfood-bedrijf voerde hun eigen deskundige op gebied van voedselvergiftiging af van de getuigenlijst. Zo kon voorkomen worden dat hij zijn rapport over de aanbevolen minimumtemperatuur van op te dienen hamburgers kwam toelichten. Uit zijn onderzoek bleek dat die temperatuur lang niet altijd werd gehaald. Schokkend was de hoorzitting over de werkomstandigheden bij het bedrijf. Voor de rechter verscheen de huidige vice-president in Groot Brittannië, Sid Nicholson. Hij werd in 1983, na een carrière van 31 jaar bij de politie in Zuid Afrika en Groot Brittanië, Hoofd Beveiliging bij McDonald’s. Van 1984 tot 1991 was hij tegelijkertijd Hoofd Personeelszaken. Die combinatie van functies kwam goed van pas bij het onderdrukken van vakbondsactiviteiten. Nicholson kon niet ontkennen dat werknemers het absolute minimum uitbetaald krijgen, dat er met zeer jonge mensen gewerkt wordt en met part-timers die nog minder rechten hebben. Overuren en extreem lange diensten leveren geen extra geld op en het personeel mag fooien niet zelf houden. Ondanks het werk onder hoge druk in een hete omgeving moet men toestemming moet vragen om iets te drinken. McDonald’s weigert te onderhandelen met vakbonden. Sterker nog, iedere openlijke vakbondsactiviteit op het terrein van McDonald’s is verboden. Mochten werknemers desalniettemin belangstelling hebben voor het lidmaatschap van een vakbond dan grijpt Nicholson persoonlijk in. In zeker drie gevallen eind jaren tachtig toog hij – gewaarschuwd door de vestigingschef – in het gezelschap van een aantal breedgeschouderde managers naar het betreffende filiaal voor een goed gesprek. Die bijeenkomsten verliepen naar zijn zeggen in een aangename sfeer, maar na afloop durfde niemand zich aan te melden bij de bond.

De uitspraken van de Japanse directeur werden door de Mc 2 aangehaald om aan te geven dat McDonald’s meer verkoopt dan onderdelen van koeien. Ook in Japan wordt alle reclame gericht op kinderen en jonge gezinnen. Den Fujita: ‘We kunnen de kinderen leren dat de hamburger iets goeds is’. Er is McDonald’s veel aan gelegen een positief beeld uit te dragen. De hamburgerketen zegt zich zorgen te maken over de volksgezondheid en stelt dat McDonald’s voedsel ‘gezond’ is en ‘voedzaam’. Vooral over dat laatste punt zijn getuigen-deskundigen eindeloos doorgezaagd. Wat verstaat men onder voedzaam? ‘Dat het voedingsstoffen levert en onderdeel kan zijn van een gezond uitgebalanceerd dieet’ zegt het Hoofd Marketing in de Verenigde Staten. Zelfs Coca Cola valt onder die definitie, want daar zit water in en dat heeft de mens nodig. ‘Onzin’ verklaart een getuige van een consumentenorganisatie, ‘Je kan ook een rol plakband eten als onderdeel van een uitgebalanceerd dieet’. Dat er verband bestaat tussen voeding met veel verzadigde vetzuren en zout, en zwaarlijvigheid, hoge bloeddruk en hartklachten had McDonald’s al in een vroeg stadium toegegeven. Maar de relatie tussen ongezond eten en de kans op kanker was inzet van strijd. Aanvankelijk was de passage uit het Londonse pamflet hierover voor McDonald’s de kern van de zaak. ‘Als dat bewezen wordt, is het afgelopen met de fastfood-zaken’ had McDonald’s advocaat Richard Rampton bij aanvang van het proces gezegd. Na het horen van verschillende deskundigen kon McDonald’s niet langer stand houden. Op dit onderdeel van de zaak, diet and disease, hebben de aktievoerders nagenoeg geheel gelijk gekregen; Rampton moest afstand doen van verdere getuigen.

Zogenaamde ‘milieuvriendelijke initiatieven’ van McDonald’s bleken niet meer dan een propagandastunt. Op éen van de in Engeland verspreidde McFact-kaarten vroeg McDonald’s aandacht voor een recycling-project in Nottingham. Klanten werd vriendelijk verzocht het piepschuim verpakkingen in een aparte bak te gooien ‘zodat het gerecycled kon worden in bijvoorbeeld plantenbakken en kleerhangers’. Ed Oakley, chef Inkoop, moest voor de rechter echter toegeven dat er nooit iets van het afval gerecycled was. Het piepschuim werd al jaren gewoon gedumpt.

Import van vlees uit het tropisch regenwoud lag ook intern erg gevoelig. Dat onthulde een brief die de advocaten van McDonald’s per ongeluk meestuurden aan London Greenpeace. De brief was afkomstig van David Walker van McKey Foods, toeleveraar van hamburgers. Hij beschreef wat er gebeurd was toen George Cohon, directeur van McDonald’s Canada in 1983 werd voorgesteld aan prins Philip, president van het World Wildlife Fund. De Engelse prins zei: ‘Dus jullie zijn die mensen die de Braziliaanse regenwouden kappen om er vee te fokken.’ Op het antwoord: ‘Ik denk dat u zich vergist’, riep Zijne Koninklijke Hoogheid: ‘Rubbish’ en liep kwaad weg. De directie van McDonald’s verbood prompt wereldwijd het gebruik van Braziliaans rundvlees. Desalniettemin kreeg McKey Foods van McDonald’s Groot Brittanië toestemming voor import uit Brazilië. Walker vertelde voor de rechtbank dat hij er persoonlijk voor had gezorgd dat dit geheim bleef voor het publiek, voor prins Philip en voor de BBC.

Iedere procesdag kost McDonald’s vijftienduizend gulden, en de werkelijke schade is nog veel groter. Door de lange duur van het proces is Londen het virtuele middelpunt geworden van verzet tegen vergelijkbare multinationals. Op Internet zijn verslagen van de rechtszittingen te lezen. En via de Mc mailinglist ontstaat een netwerk van actievoerders die elkaar op hoogte houden van alle mogelijke acties tegen de hamburgerketen. Keurige burgercomitees berichten vanuit de Verenigde Staten over protesten tegen de vestiging van McDrives in rustige suburbs. Kopenhagen zond een vrolijk verslag over de plundering van een vestiging waarbij de complete inventaris in de fik ging. Ook Finse milieu-activisten demonstreerden op de 40ste verjaardag van McDonald’s in april van dit jaar. Hun pleidooi voor geweldloos verzet geïnspireerd op de ideeën van Ghandi riep veel reacties op via de elektronische snelweg. Radicale parlementsleden in India voelen zich in hun verzet tegen vestigingsvergunningen voor fastfood-restaurants gesteund door successen behaald in China. Ook het artikel uit The Wall Street Journal over het proces verscheen op Internet.

McDonald’s vindt het niet leuk meer. Andere landen willen niet met de rechtszaak geassocieerd worden. ‘Laat het een Engelse aangelegenheid blijven’ schrijft McDonald’s Australië in een vertrouwelijke nota, die onlangs aan London Greenpeace werd toegezonden. Het doel van de nota is verdere negatieve publiciteit te minimaliseren: ‘Laten we ons er verre van houden – not become guilty by association’.

Afgelopen zomer voerde de top van het Amerikaanse bedrijf geheim overleg met de Mc 2. De partijen wisselden gesloten enveloppen uit met de voorwaarden waarop het proces zou kunnen stoppen. De kloof bleek onoverbrugbaar. McDonald’s wilde dat de activisten publiekelijk zouden verklaren dat de feiten in hun pamflet onjuist waren, en dat ze zich nooit meer tegen het bedrijf zouden richten. De Mc 2 eisten dat McDonald’s zou beloven nooit meer een rechtszaak aan te spannen tegen mensen met vergelijkbare kritiek, dat iedereen ooit aangeklaagd door McDonald’s excuses zou krijgen en dat er bij wijze van schadevergoeding een substantieel bedrag overgemaakt wordt aan een nader overeen te komen goed doel.

Na het mislukken van de onderhandelingen laat McDonald’s zich van een andere kant zien. De nieuwe strategie is obstructie. De Mc 2 krijgen geen beschikking meer over de dagelijkse verslagen van de zittingen. Normaal verzorgt de griffie van de rechtbank dit soort verslagen. Dat duurt drie weken en kost vijftig gulden per dag. McDonald’s echter huurde een bedrijf in dat de notulen dezelfde avond nog klaar heeft, voor bijna negenhonderd gulden per dag. Tot aan 14 juli – de 155ste zittingsdag – kregen de rechtbank en de Mc 2 steeds een kopie, nu niet meer. Pas als de Mc 2 een schriftelijke verklaring ondertekenen dat ze nooit meer iets zullen kopiëren uit de verslagen, of zelfs maar voorlezen over de telefoon, dan pas kunnen ze de notulen weer krijgen. ‘Zo kunnen we voorkomen dat ze alles verspreiden onder journalisten en de Mc Support Campaign, en andere gelijkgezinden’ zegt de advocaat van McDonald’s, Richard Rampton. De zittingsverslagen zijn voor de Mc 2 essentieel bij de voorbereiding van de getuigenverhoren. Helen Steel: ‘Het is pure chantage om gedwongen te worden een verklaring te ondertekenen die geen enkele juridische basis heeft en uitsluitend dient ons monddood te maken.’ Pogingen om via juridische stappen het recht op betaalbare zittingsverklaringen te bevechten zijn mislukt. Het beroep op de beginselen van fair trial, de toch al grote verschillen tussen McDonald’s en Mc zouden nu onaanvaardbaar worden, werd afgewezen. De Mc Support Campaign is een inzamelingsactie begonnen om te kunnen betalen voor de verslagen. ‘Kennelijk gaat de zaak voor McDonald’s zo slecht, dat ze de behoefte hebben aan een nog grotere voorsprong in de rechtszaal’ zegt Helen Steel, ‘en willen ze voorkomen dat het publiek te horen krijgt wat er als bewijs is aangedragen.’

Het woord is nu aan ex-werknemers. Hun getuigenissen bevestigen het beeld van een racistisch en sexistisch bedrijf met paranoia managers uitsluitend gericht op winst. Aziatisch personeel krijgt de smerigste baantjes en de selektie van serveersters is op uiterlijk. In IJsland, waar in 1993 het eerste filiaal werd geopend, was McDonald’s pas na een staking en een dreigende boycot bereid met de vakbonden te onderhandelen. En dat terwijl de arbeidsomstandigheden vaak erbarmelijk zijn. Bij McDonald’s in Colchester werden minderjarigen gedwongen na middernacht te werken als het druk was. Anderen moesten afmattende diensten van 20 uur achter elkaar draaien, met weinig pauze en zonder betaling voor overwerk. Bij tegenvallende klandizie werden mensen naar huis gestuurd, omdat hun haar te lang was, of hun shirt gekreukeld. Op vakbondslidmaatschap stond ontslag. Ex-werknemer Simon Gibney vertelt de rechter over 1987, toen deze vestiging tot ‘zaak van het jaar’ werd uitgeroepen. Frituurvet ging de gootsteen in als de vaten vol waren. Met als gevolg dat de afvoer verstopt raakte en het rioolwater vijf centimeter hoog stond op de keukenvloer. Gibney: ‘Het werd gewoon uit het zicht van de klanten gedweild, tot het riool weer ontstopt was.’ Om de omzet te verhogen werden milkshakes, drankjes, ketchup en mosterd aangelengd met water. Ook op sla en kaas werd bezuinigd. ‘Dat alles ging ten koste van de kwaliteit die McDonald’s zo hoog in het vaandel schijnt te hebben. Klanten werden vierkant afgezet’ zegt Simon Gibney. Uiteindelijk verenigden rebellerende werknemers zich in de the McDonald’s Freedom Fighters. De MFF had net als de vrijmetselaars een eigen geheime handdruk en bevocht -met succes- de heropening van een crew-room voor het personeel. Als speciale attractie staat begin december de voormalige manager van de Colchester’ McDonald’s op het programma. Ray Coton zal, op de tweehonderste zittingsdag, de rechter uitleggen waarom ook hij vol walging ontslag nam.

De hoorzittingen duren nog tot ver in het voorjaar van 1996. De publieke tribune is vrij toegankelijk.
Adres: High Court 35, Royal Courts of Justice, Strand – hoek Fleet Street, London.