Met invoering van de WIV 2017 worden de bevoegdheden van de inlichtingendiensten verder uitgebreid terwijl controlemogelijkheden en het toezicht op de werkwijze beperkt blijven.
De overheid wil de nieuwe Wet op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten 2017 (WIV 2017) invoeren omdat de oude wet (WIV 2002) gemoderniseerd moet worden. Maar ook omdat de bevoegdheden in de ‘oude’ wet te beperkt zouden zijn voor de diensten. Bepaalde wetten zijn decennia oud en het is dan goed om deze aan te passen.
In verschillende sectoren, bijvoorbeeld zorg en welzijn, gaat modernisering vaak gepaard met bezuinigingen. Binnen het veiligheidsbeleid, waaronder ook de Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) en Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD) vallen, betekent modernisering doorgaans een uitbreiding van de bevoegdheden: de diensten krijgen meer middelen om mensen in de gaten te houden.
In de afgelopen decennia zijn bij wijzigingen van de WIV de bevoegdheden steeds verder uitgebreid. Vaak gaat het om een formalisering van de ontstane praktijk en werd er een wettelijke basis verschaft voor wat de diensten daarvoor (zonder wettelijke basis) toch al deden. Toezicht en controle op de diensten blijft bij iedere wetswijziging een problematisch onderwerp.
WIV 1987
Het werk van de inlichtingendiensten werd voor het eerst wettelijk geregeld met de invoering van de WIV in 1987. Daarvoor waren de taken en bevoegdheden van de diensten geregeld in een Koninklijk Besluit van 1949. De WIV 1987 was summier en bevatte een korte omschrijving van de taken van de Binnenlandse Veiligheidsdienst (BVD) en de Militaire Inlichtingendienst (MID), de voorlopers van de AIVD en MIVD, alsmede de Inlichtingendienst Buitenland (IDB) en hun samenwerking met het Openbaar Ministerie en politie.
De WIV 1987 raakte echter snel verouderd. De hierin opgenomen beperkte controlemogelijkheden door meerdere ministers en/of de Rechtbank Den Haag konden het ontsporen van de diensten niet voorkomen. Dit werd duidelijk uit een aantal schandalen. Zo kwam door een antimilitaristische actie van Onkruit aan het licht dat de inlichtingendiensten op grote schaal burgers bespiedden. De Nederlandse Staat werd hiervoor veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.
Eind 1993 bezweek de IDB aan allerlei interne schandalen, waarop de toenmalig minister-president Lubbers zelfs besloot een groot deel van de documenten van de IDB te vernietigen. Ten slotte bleek in 1994 tijdens een onderzoek uitgevoerd door de Parlementaire Enquêtecommissie Opsporingsmethoden (Commissie-Van Traa) dat informatie van de inlichtingendiensten regelmatig en zonder wettelijke onderbouwing werd gebruikt voor opsporingsonderzoeken van politie en justitie.
WIV 2002
In 2002 werd de oude WIV vervangen door de huidige wet. De BVD werd vervangen door de AIVD, de MID door de MIVD. De taken van de opgeheven IDB werden overgeheveld naar de AIVD. In de nieuwe WIV 2002 werden de taken, bevoegdheden en werkzaamheden van de diensten uitgebreider beschreven.
Zo mochten de inlichtingendiensten het briefgeheim schenden (brieven openmaken) omdat ze toch ook al e-mails van burgers mochten lezen, waarmee een bestaande praktijk werd gelegaliseerd. Een verzoek voor het schenden van het briefgeheim moest nog wel worden voorgelegd aan de Rechtbank Den Haag.
Daarnaast werd de controle op het aftappen en afluisteren van burgers teruggebracht van meerdere ministers naar de verantwoordelijke minister (Binnenlandse Zaken voor de AIVD, Defensie voor de MIVD). Een deel van het toezicht op de diensten werd overgeheveld naar de nieuw opgezette Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (CTIVD).
De WIV 2002 werd op 7 februari 2002 bekrachtigd, maar de nieuwe bevoegdheden voor de inlichtingendiensten konden de moord op Pim Fortuyn (2002) niet voorkomen. Net als in de jaren ’90 bleek dat de in de WIV 2002 opgenomen controlemogelijkheden te beperkt waren hetgeen leidde tot nieuwe misstappen door de diensten.
Voorbeelden hiervan zijn de moord op Theo van Gogh (de AIVD had de Hofstadgroep, waar de dader Mohammed B. deel van uitmaakte, wel degelijk in het vizier), de grote hoeveelheden onderschepte communicatie door de inlichtingendiensten (2009 – 2011), de door Edward Snowden onthulde 1,8 miljoen onderschepte telefoontjes die aan de Amerikaanse NSA zijn gegeven (2013) en het niet handelen na een tip van de Amerikaanse FBI en de Turkse overheid over Ibrahim el-Bakraoui die door Turkije werd uitgezet naar Nederland en zich later opblies op het Belgische vliegveld Zaventem (2016).
WIV 2017
In de vernieuwde WIV van 2017 worden de bevoegdheden van de diensten wederom uitgebreid. Tevens wordt de werkwijze van de AIVD en de MIVD expliciet vermeld. Denk hierbij aan het observeren en volgen van mensen, de inzet van agenten, het werven van informanten, het doorzoeken (fysiek inbreken) van huizen en andere locaties, hacken (digitaal inbreken), post openmaken, aftappen, afluisteren, communicatie en informatie over communicatie opvragen, bedrijven en stichtingen mogen opzetten en inzetten, DNA-profielen onderzoeken en toegang verlangen tot allerlei databanken. Het betreft hier grotendeels een formalisering van wat de diensten in de afgelopen jaren toch al deden.
Nieuw, of eigenlijk explicieter, omschrijft de WIV 2017 de bevoegdheid van het hacken van derden (toegang tot de gewenste computer verwerven via een computer of systeem van een andere (onverdachte) persoon of organisatie) en om communicatie (via kabels, satelliet en de ether) grootschalig af te tappen (bulkinterceptie). Dit laatste wordt in de wet ‘onderzoeksopdrachtgericht onderzoek van communicatie’ (OOG interceptie) genoemd. Dit is een breuk met het afluisteren en aftappen uit het verleden dat gericht was op individuen en organisaties/bedrijven.
Onderzoeksopdrachtgericht onderzoek is grofweg het aftappen/afluisteren van bijvoorbeeld bewoners van de Schilderswijk in Den Haag om mogelijk teruggekeerde Syriëgangers in de gaten te houden, of voor- en tegenstanders van Zwarte Piet. De WIV 2017 past in de historische trend: de bevoegdheden van de inlichtingendiensten worden wederom uitgebreid terwijl de controle en het toezicht gebrekkig blijven.
Verder lezen over de WIV in historisch perspectief in onder andere
Observant#66 Terroriseren politiek protest, 2015
Onder Druk, Terrorismebestrijding in Nederland, 2006
Snuffelstaat, publicatie van Jansen & Janssen uit 2002