Verkort gepubliceerd in de Groene Amsterdammer, november 1997
door Eveline Lubbers
Brian John Davey woont in Den Haag en werkt voor het OPCW, de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens. Hij is een veelgevraagd spreker op internationale congressen. En hij is Zuid-Afrikaan. Onder de apartheid hield hij zich ook met chemische wapens bezig. Maar hoe? En heeft hij zijn huidige werkgever alles over vroeger verteld?
‘De wortel van al het kwaad’ heeft de openbare aanklager hem genoemd. Dr. Wouter Basson heeft die bijnaam niet zomaar. Zijn afdeling bij het Zuid Afrikaanse leger produceerde t-shirts doordrenkt met een gif dat via de huid in de bloedbaan terechtkwam, en zodoende op den duur dodelijke hartafwijkingen veroorzaakte. Hij verzon pillen die onvruchtbaarheid tot gevolg hadden. Hij wou blikjes met vergiftigd bier verspreiden, en mantrax-pillen om de jeugd in de townships aan de drugs te helpen – om chaos te creëeren en zo de onderhandelingen ondermijnen die een einde moesten maken aan de apartheid.
Het Roodeplaats Onderzoekslaboratorium legde zich toe op het kweken van vechthonden, een kruising tussen een Duitse herder met een wolf speciaal geïmporteerd uit het Oeral-gebergte. Voor de noodzakelijke hardheid werden bloedhonden aan het fokprogramma toegevoegd. Resultaat: een monster dat door drie man in bedwang gehouden moest worden, met een beet die niet loslaat en een hekel aan de menselijke soort.
Als hoofd van de 7th Medical Division was dr. Basson intensief betrokken bij de produktie van chemische en biologische wapens. Hij had de leiding over de geheime operatie, Project Coast (ook wel: Project B), die deze technologie voor Zuid Afrika op Westers niveau moest brengen. Een netwerk van front- stores en nep-bedrijven zorgde voor de nodige financiering en toelevering.
Begin jaren negentig concludeerde het Steyn Committee dat de Zuidafrikaanse autoriteiten betrokken zijn geweest bij destabiliseringscampagnes, ook nog na de afschaffing van de apartheid. Het Steyn Rapport noemt Basson als de belangrijkste man van Zuid Afrika’s CBW (chemical and biologicalwarfare) programma. De 7th Medical Division voorzag moordenaars van militaire hit squads van vergif, en was betrokken bij een chemische bomaanslag op Frelimo troepen in Mozambique, eind tachtiger jaren.
Los daarvan concludeert het Steyn Report: “Er is nog steeds een programma chemische en biologische oorlogsvoering operationeel onder leiding van Brig/Dr Basson. Dit project heeft de codenaam Jota, en het wordt geprivatiseerd om het voortbestaan ervan zeker te stellen. Betrokken bedrijven zijn onder andere: Roodeplaat Navorsingslaboratorium, Roodeplaats Teelonderneming, Delta G, Protechnics.”
De conclusies van het Steyn Rapport lekten begin dit jaar uit en veroorzaakten grote commotie in Zuid Afrika. Niet alleen omdat het Rapport jarenlang geheim is gehouden uit angst dat openbaarmaking de eerste vrije verkiezingen zou ontregelen. Naar nu bleek heeft de toenmalige regering bovendien het advies om hooggeplaatste politiemensen en legerleiders uit hun functie te ontheffen, naast zich neergelegd. Mandela was ook in de jaren daarna weinig doortastend.
De houding tegenover Basson is wat dat betreft exemplarisch. Onder druk van de dreigende onthullingen van het Steyn Rapport verlaat Basson begin 1993 het leger, met een niet onaanzienlijk pensioen van staatswege. Zijn volgende baantje is directeur van Delta G Scientific, een van de front companies van Project Coast die eind jaren tachtig was geprivatiseerd. Nog geen drie jaar later wordt hij weer in dienst genomen als speciale adviseur van de regering. ‘De enige manier om de man enigszins onder controle te houden’ volgens ANC-minister van Defensie Ronnie Kasrils. Inmiddels is bekend geworden dat Basson in de tussentijd de Libische leider Kaddafhi bijstond met raad en daad. En in maart 1995 voerde Basson namens de regering nog officiële besprekingen met een delegatie van Amerikanen en Britten die zich zorgen maakten over het CBW programma van Zuid Afrika.
Eind januari dit jaar, op de dag dat de conclusies van het Steyn Rapport uiteindelijk naar buiten komen, wordt dr. Basson gearresteerd. Op heterdaad betrapt bij het verkopen van 1000 XTC-pillen – aan een undercover agent van de politie. Huiszoekingen op verschillende adressen leveren veel bewijsmateriaal op over de voortzetting van Project Coast.
Maar Basson komt al na paar maanden op borgtocht vrij. Vanaf dat moment geniet hij bescherming van de Zuid Afrikaanse geheime dienst (de NIA), omdat er veel mensen bang zijn dat hij gaat praten. Onlangs is hij weer vastgezet, nu is de aanklacht fraude en verduistering van overheidsgelden. En nu is er geen borg, vanwege vluchtgevaar.
Aanleiding is een groot onderzoek van de Zuidafrikaanse Office for Serious Economic Offences (Oseo) naar forse malversaties rond de privatisering van Project Coast. Omdat Zuid Afrika begin jaren negentig wilde toetreden tot internationale non-proliferatieverdragen trok de regering officieel de handen af van Project Coast. De Klerk gaf in 1991 toestemming voor de privatisering van de betrokken bedrijven. Twee van de frontcompanies, Delta G Scientific en Protechnik Laboratories, kwamen op die manier in handen van directeuren en de aandeelhouders. Doordat de overheid tegelijkertijd eenzijdig grote contracten opzegde, ging de privatisering gepaard met miljoenenverliezen. Naar onlangs bleek heeft de regering daarvoor destijds aanzienlijke schadevergoedingen uitgekeerd. Enorme bedragen werden via ingewikkelde constructies weggesluisd naar bankrekeningen in Luxemburg, Zwitserland en op de Kaayman eilanden. Een van de aandeelhouders die daar van profiteerde was Philip Mijburgh, het neefje Magnus Malan die als minister van Defensie nauw betrokken was bij het besluit tot privatisering. Ook Basson werd er bepaald niet slechter van.
Na zijn arrestatie op verdenking van drugshandel, heeft de Waarheidscommissie Basson gedagvaard om te komen getuigen. Eerdere pogingen om hem over te halen amnesty aan te vragen voor zijn aandeel in Project Coast waren op niets uitgelopen. Basson kan nu gedwongen worden om verklaringen af te leggen, maar de Waarheidscommissie heeft de huidige minister van Defensie moeten beloven met deze verhoren de nationale veiligheid niet in gevaar te brengen. Dus mag Basson niet in het openbaar getuigen. Ook het Oseo onderzoek kent grenzen. De Economische opsporingsdienst moet zich beperken tot de financiële geschiedenis van de privatisering van Project Coast, op zich al ingewikkeld genoeg; de inhoud van het programma valt buiten haar jurisdictie.
Het valt te betwijfelen of de waarheid over dit duistere deel van de geschiedenis van de apartheid ooit boven water komt. De belangen zijn te groot. Toegeven dat Zuid Afrika inderdaad een offensief programma voor chemische en biologisch wapens heeft, of die technologie heeft uitgevoerd naar landen als Libië met medeweten van de regering, betekent dat het land internationale verdragen heeft geschonden. En dat strookt absoluut niet met de vooruitstrevende rol die Zuid Afrika sinds de afschaffing van de apartheid internationaal heeft in het non-proliferatie proces.
De rol van Mandela in het onderzoek is cruciaal -hij neemt de beslissingen over geheimhouding- maar de president zit klem. Officieel houdt de regering nog steeds vast aan het standpunt dat Zuid Afrika niets illegaals heeft gedaan op het gebied van chemische en biologische wapen proliferatie. Het feit dat hij het Steyn Rapport jarenlang in een kluis liet liggen, pleit niet voor Mandela. Toegeven aan pleidooien vanuit het Ministerie van Defensie, en met name de oude generaals, voor hoorzittingen achter gesloten deuren evenmin.
Ook op nationaal vlak spelen grote belangen. De gevolgen van het openen van de beerput zijn niet te overzien. Er staan reputaties op het spel. Dat er, zoals uit het onderzoek naar Basson is gebleken, mensen buitengewoon rijk zijn geworden van de dirty tricks department is één. Belangrijker is zo mogelijk het feit dat zoveel mensen, tot in de hoogste regionen van het leger, de politie, de inlichtingendiensten en ook de regering hebben geweten van Project Coast, gebruik hebben gemaakt van de mogelijkheden die de chemische wapens boden, en er medeverantwoordelijk voor waren.
Het zorgvuldige geconstrueerde evenwicht tussen de oude en de nieuwe machten in Zuid Afrika loopt gevaar. Dat is naar alle waarschijnlijkheid waar Mandela op doelde toen hij in februari verklaarde de verdenkingen tegen Basson en de zijnen zeer serieus te nemen: ‘Het zou wel eens het topje van de ijsberg kunnen zijn’.
De meeste betrokkenen houden wijselijk hun mond. Ze hebben daar zo hun redenen voor. Een van die mensen is dr. Brian John Davey.
‘Algemeen erkend als de professional’s professional, hij is arts en wetenschapper en hij heeft deze disciplines uitgebreid benut bij zijn onderzoek naar verondersteld gebruik van chemische wapens in heel Zuidelijk Afrika’ De ASA Newsletter, het vakblad voor specialisten in nucleaire, biologische en chemische defensie, ontwapening en verificatie, komt superlatieven tekort om de deskundigheid van Dr. Davey te omschrijven. ‘Een van de meest respecteerde schrijvers en sprekers in CBW-defensie. Hij heeft kennis uit de eerste hand over zowel de CBW dreiging als verweer op deze dreiging. Hij heeft zijn regering vertegenwoordigd bij CBW-onderhandelingen in Geneve, op conferenties en congressen en op bezoek bij professional counterparts van de Verenigde Staten.’ Waar hij al deze kennis opdeed, daarover zijn de bronnen wat minder duidelijk. Brian Davey is Zuid Afrikaan. In zijn zeer beknopte CV staat dat hij zijn militaire dienst vervulde als medical project officer for chemical defence, in de ASA- newsletter staat dat hij dienst deed in ‘the Angolan theatre of operations‘. Maar wat zijn rang dan was of bij welk onderdeel van het leger hij zich bezig hield met chemische oorlogsvoering, wordt niet vermeld.
Begin jaren negentig was Davey speciaal adviseur van zijn regering op gebied van ontwapening, en CBW defensie. Hij pleit internationaal voor de toelating van Zuid Afrika in de Chemische Wapen Conventie, zijn land is er klaar voor, betoogt Davey in 1994.
Wat Davey’s specialisme is, valt op te maken uit zijn vele publikaties in de ASA-Newsletter. Hij heeft uitgebreid onderzoek gedaan naar mensen die beweren het slachtoffer te zijn van een aanval met chemische wapens. Hij onderzocht incidenten die plaatsvonden in Angola en Mozambique, landen waar buur Zuid Afrika toentertijd een onevenredig grote rol speelde in de respectievelijke burgeroorlogen. Steeds was het team waarvan Davey deeluitmaakte zeer snel ter plaatse. En steeds was de conclusie: bewijs van chemische wapens is niet gevonden.
Davey komt niet zomaar tot die conclusie. In zijn artikelen geeft hij telkens een uitvoerig overzicht van andere oorzaken die vergelijkbare neurologische afwijkingen en bijzondere verschijnselen zouden kunnen bewerkstelligen – van verkeerde voeding tot battle fatigue. Saillant detail: Davey wijst op een significant bijverschijnsel van het gerucht dat er chemische wapens zijn ingezet. Virtuele chemische oorlogsvoering kan militair minstens zoveel opleveren als een tastbare bom. De angst voor onduidelijke rookontwikkelingen kan onbeschermde troepen behoorlijk demoraliseren.
Incidenten die Davey bespreekt staan in het Steyn Rapport en op een vertrouwelijke lijst van de Waarheidscommissie, omdat het vermoeden bestaat dat de Basson Groep erbij betrokken is geweest. Het uittesten van experimentele wapens op troepen in gevechtssituaties behoorde tot de routines van Project Coast. Dat daarbij het ANC, of andere bevrijdingsbewegingen beschuldigd konden worden van chemische oorlogsvoering was mooi meegenomen.
Het kan toeval zijn. Een Zuidafrikaanse specialist op gebied van chemische oorlogsvoering, die zijn land wereldwijd vrijpleit van betrokkenheid bij zulks. En zich uitspreekt tegen de aanwezigheid van de media bij incidenten met chemische wapens, vanwege de vele onwenselijke gevolgen die dat heeft. Journalisten die zich met het onderzoek gaan bemoeien bijvoorbeeld, en de wetenschappers teveel op de vingers kijken. Davey’s verslagen zijn dusdanig ‘objectief’ geschreven, dat je bijna gaat geloven dat hij ter goeder trouw is.
Helaas zijn er meer omstandigheden die tegen hem pleiten.
De naam Brian John Davey komt voor op een zeer vertrouwelijke lijst van de Afdeling Onderzoek van de Waarheidscommissie, een opsomming van alle mensen en bedrijven die iets te maken hebben met chemische en biologischie oorlogsvoering, en met Basson. Op die lijst staat Davey genoemd als directeur van Lifestyle Management Ltd., één van de frontorganisaties in het netwerk dat het voortbestaan van project Coast moest garanderen. Het bedrijf is opgericht in 1990 en is gespecialiseerd in bio-genetica. Als tweede van de drie directeuren staat vermeld Philip A. Mijburg. Hij is volgens onderzoekers van de Waarheidscommissie al jaren een van de belangrijkste leden van de Basson-groep, en tevens directeur van Protechnik Laboratories en Delta G Scientific, de grootste geprivatiseerde covert companies. We kwamen die namen al eerder tegen.
Een paar jaar geleden liet Davey zich in de ASA-Newsletter nog portreteren als de oprichter van Lifestyle Management. Op een andere foto poseert hij met Jan Lourens, ook een directeuren van Protechnik. De Waarheidscommissie weet over Lourens dat hij een verleden heeft bij de Special Forces, en dat hij samen met Basson en Mijburg ‘eliminatie acties’ uitvoerde voor het Zuidafrikaanse leger.
Davey heeft een goede redenen niet teveel over zijn verleden los te laten. Hij verscheen in 1992 uit het niets op het internationale toneel van conferenties en conventies. Dat was vlak nadat de Klerk eind 1991 de privatisering van het chemische oorlogsvoering programma gelaste. Zijn betrokkenheid bij onderzoek in het veld dateert in ieder geval van 1988 – toen was hij in Angola, voor de Zuidafrikanen.
Tegenwoordig is Davey een veel gevraagd spreker op internationale bijeenkomsten over verondersteld gebruik van chemische wapens. Begin volgende maand houdt hij in Ca&iunl;ro een lezing over beschermende kleding voor inspectie-teams. Hij woont met vrouw en kinderen in Den Haag, waar hij ook werkt. Want sinds 1 april 1995 is Brian John Davey Hoofd Health & Safety, bij het OPCW, the Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens. Davey werkt bij de organisatie die moet controleren of de ondertekenaars van het verdrag dat de ontwikkeling, produktie, opslag en het gebruik van chemische wapens verbiedt, zich aan de regels houden. De 500 werknemers van het OPCW verhuizen begin januari naar een nieuw kantoor op de Catsheuvel, nu al geroemd vanwege de prestigieuze architectuur. Het is de vraag of dr. Davey zijn huidige werkgever volledig heeft ingelicht over zijn Zuid Afrikaanse verleden.
Het was Klaas de Jonge die Brian Davey op het spoor kwam. De Jonge was door het NIZA (het Nederlands Instituut voor Zuidelijk Afrika, de fusie van de AABN en het KZA) aangenomen om voor de Waarheidscommissie onderzoek te doen naar geheime operaties van het apartheidsregime in Europa. Na de arrestatie van Dr. Basson werd hij gevraagd zich op de chemische oorlogsvoering te richten.
Een paar maanden geleden nam de Jonge contact op met het OPCW om een bezoek het documentatiecentrum te brengen. Hij kwam niet verder dan de portier. Het OPCW werkt alleen met staten, was het argument. In informatie die individuen aandragen is de organisatie niet geïnteresseerd.
Pas onlangs stuitte de Jonge op het verleden van Brian Davey. Hij moest zijn rapportage voor de Waarheidscommissie afsluiten zonder medewerking van het OPCW. De organisatie bleef onbereikbaar voor commentaar.
Twee weken geleden heeft Peter Hermes van het NIZA de onderzoeksverslagen in Zuid Afrika aangeboden aan de Waarheidscommissie. Met het advies Brian Davey te horen over zijn werk voor Lifestyle Management en over de activiteiten van zijn voormalige collega’s, Mijburg, Lourens en Basson. Collega’s die zich schuldig maken aan het schenden van verdragen, die Davey juist moet controleren.
Ondanks het feit dat ook de presentatie van het NIZA grotendeels achter gesloten deuren plaatsvond, hebben de rapportages in Zuid Afrika de nodige opschudding gewekt. Sindsdien hangt het OPCW aan de telefoon bij het NIZA. Naarstig op zoek naar een kopie van het rapport over chemische oorlogsvoering. Nu wel.
Klaas de Jonges rapportages aan de Waarheidscommissie staan op Internet:
The (secret) Truth Commission Files
Met o.a.: De moord op Olof Palme, de moord op Dulcie September, de Seychellen-coup.
Verder lezen:
Executive Outcomes, moderne makelaars in oorlog & vrede.
Zuidafrikaanse huurlingen op oorlogspad. Onopgemerkt nemen huurlegers hele delen van Afrika over. Militaire makelaars in vrede. Ze interveniëren in ruil voor geld en een voet tussen de deur bij diamantmijnen en olievelden.