Advocaten, notarissen en accountants hebben de beschikking over specifieke deskundigheid op juridisch, financieel en fiscaal terrein. In dit opzicht zijn zij aantrekkelijk voor criminele organisaties. Daarnaast kunnen zij dienen als een belangrijke en betrouwbare faade, waarachter criminelen zich kunnen afschermen. In bepaalde gevallen kunnen criminelen zelfs niet om deze dienstverleners heen. Advocaten hebben het wettelijk monopolie van procesvertegenwoordiging, bij het passeren en opmaken van authentieke akten schrijft de wetgever de tussenkomst van een notaris dwingend voor, en accountants hebben het alleenrecht om goedkeurende verklaringen af te geven bij jaarrekeningen. In dit rapport wordt de aandacht gevestigd op de verwijtbare betrokkenheid van deze vrije-beroepsbeoefenaars bij hun dienstverlening aan criminele organisaties. Deze verwijtbare betrokkenheid kan eruit bestaan dat de beroepsbeoefenaar welbewust en opzettelijk meewerkt aan strafbare handelingen. Daarnaast onderscheid ik verwijtbare betrokkenheid in ruimere zin. Hiervan is sprake als de beroepsbeoefenaar niet voldoende zorgvuldigheid in acht neemt ter voorkoming van misbruik van zijn ambtsuitoefening voor criminele doeleinden. Er is dan weliswaar niet sprake van het welbewust meewerken aan strafbare handelingen, maar wel kan hem worden verweten dat hij had moeten of kunnen weten dat van zijn diensten misbruik werd gemaakt voor criminele doeleinden.
De omvang van verwijtbare betrokkenheid is per beroepsgroep moeilijk vast te stellen. Op grond van de bronnen die zijn geraadpleegd, kan worden geconstateerd dat de meeste gevallen van verwijtbare betrokkenheid plaatsvinden bij de advocaten. In elke beroepsgroep hebben zich in de afgelopen jaren enkele ernstige gevallen van betrokkenheid voorgedaan. De vrije beroepen ontwikkelen zich alle drie in dezelfde richting naar meer commercile dienstverlening. Advocaten zien een markt in de juridische dienstverlening, notarissen verrichten naast hun traditionele taak ook advieswerkzaamheden en accountants begeven zich steeds nadrukkelijker in de wereld van financile advisering. In de verhoudingen binnen de beroepsgroep hebben commercialisering en concurrentie hun intrede gedaan. Toch zijn de vrije-beroepsbeoefenaars niet gelijk te stellen met commercile dienstverleners. De ideologie en het handelen worden nog steeds sterk bepaald door klassieke professionele waarden. Maar deze waarden komen meer en meer onder druk te staan onder invloed van de zojuist geschetste ontwikkelingen.
Advocaten dienen van oudsher in hun handelingen het evenwicht te bewaren tussen de professionele waarden van onafhankelijkheid en partijdigheid. De uitbreiding van het werkterrein (van procesbijstand naar advisering) en de grotere commercialisering dreigen het evenwicht te verstoren. Dit brengt risico's met zich mee. Het kan ertoe leiden dat advocaten in hun partijdigheid over de schreef gaan. In dit rapport worden voorbeelden gegeven van de medewerking die advocaten verlenen aan het afschermen van misdaadgeld, het onder druk zetten van verdachten ten behoeve van hun clint op de achtergrond en het verzinnen van illegale constructies.
Notarissen kennen de plicht tot dienstverlening, de ministerieplicht. Dit brengt een zekere lijdelijkheid met zich mee in het verlenen van diensten. Over de beantwoording van de vraag waar lijdelijkheid ophoudt en dient over te gaan in een rechercheplicht bestaat binnen het notariaat nog niet veel duidelijkheid. De gesignaleerde voorvallen van verwijtbare betrokkenheid hebben nagenoeg alle betrekking op de klassieke taakuitoefening. Van de diensten van de notaris wordt zowel gebruik gemaakt vanwege de parafernalia van het ambt als voor handelingen waarbij zijn tussenkomst wettelijk is voorgeschreven zoals de verkoop van onroerend goed en de oprichting van rechtspersonen. Ook de notaris loopt risico's wanneer hij zich meer en meer als particuliere dienstverlener gaat gedragen. Hij stelt zich dan bloot aan de kans dat zijn clinten de parafernalia van het notarisambt misbruiken.
Openbaar accountants dienen objectiviteit en onafhankelijkheid te bewaren bij het controleren van jaarrekeningen. Aan de eis van onafhankelijkheid ligt een maatschappelijk belang ten grondslag. Er zijn immers naast de directe opdrachtgever ook andere partijen die belang hebben bij een accountantsverklaring. De accountants verkeren in hun beroepsuitoefening in een spanningsveld, omdat de waarden objectiviteit en onafhankelijkheid vooral tot gelding moeten worden gebracht ten aanzien van degenen (opdrachtgevers) van wie zij economisch afhankelijk zijn. Ook de accountants die niet optreden als openbaar accountant zijn gebonden aan professionele waarden en normen. Verschillende voorvallen van verwijtbare betrokkenheid van accountants zijn gesignaleerd. We hebben gezien dat zij zowel vanwege hun technische kennis als vanwege hun uitstraling van betrouwbaarheid van nut kunnen zijn voor de georganiseerde misdaad. De verwijtbare betrokkenheid lijkt in het bijzonder voor te komen bij de kleinere kantoren.
Zoals in het eerste hoofdstuk is gesteld, is nog een vierde beroepsgroep voor zover dat mogelijk was, meegenomen bij het raadplegen van de bronnen en het voeren van gesprekken. De belastingadviseur is pur sang adviseur en heeft de uitstraling noch de kenmerken ( verschoningsrecht; monopolie) van de klassieke vrije beroepen. Hoewel de adviseur veel specifieke fiscale expertise bezit, lijkt het beroep slechts weinig aantrekkingskracht uit te oefenen op criminele organisaties. Slechts enkele gevallen van verwijtbare betrokkenheid zijn door mij gesignaleerd. Wellicht is de adviseur, als kenner van legale, fiscale ontgaansconstructies, aantrekkelijker voor de legale dan voor de illegale wereld. Deze gegevens bevestigen overigens eens te meer hoe belangrijk voor het misbruik kennelijk de parafernalia van het klassieke professionele beroep zijn.
Uit het onderzoek naar de tuchtrechtspraak is gebleken dat het tuchtrecht onvoldoende garanties biedt voor het opsporen van, en disciplinaire maatregelen nemen tegen, beroepsbeoefenaars die in hun contacten met criminele organisaties over de schreef zijn gegaan. Voor zo ver ik kon nagaan zijn betrekkelijk weinig gevallen van verwijtbare betrokkenheid bij de tuchtrechter aangekaart. Bijna alle beroepsbeoefenaars die betrokken waren bij de in dit rapport beschreven voorvallen, zijn in functie gebleven.
Een verklaring voor de beperkte reikwijdte van het tuchtrecht is dat de tuchtrechtspraak van de advocatuur en het notariaat wordt geactiveerd door rechtstreeks belanghebbenden. Behoudens de gevallen van ambtshalve ingediende klachten, geldt als regel: zonder klager geen klacht. De klager moet kunnen aantonen duidelijk een eigen belang te hebben bij de betreffende klacht, anders is de kans groot dat de klacht niet-ontvankelijk wordt verklaard. Beroepsorganisaties kunnen zelf het initiatief nemen tot het indienen van ambtshalve klachten, maar daar wordt maar zeer beperkt gebruik van gemaakt. Het ontbreekt de organisaties aan een opsporingsapparaat en er bestaat te weinig zicht op het individuele handelen van leden. Bij politie en justitie bestaat bovendien terughoudendheid om verwijtbaar gedrag van de vrije-beroepsbeoefenaars in strafrechtelijke zin aan te pakken of aan te melden bij de tuchtrechter. In het geval van de advocatuur zijn er enkele procedurele beletsels voor de toegang van de OvJ tot de tuchtrechter. Het zelfreinigend vermogen van de beroepsorganisaties via de tuchtrechtspraak is daarom niet bijster groot.
In de afgelopen jaren is door de beroepsorganisaties het initiatief genomen tot het ontwerpen van nieuwe richtlijnen, fraudeverordeningen, meldpunten en ethische codes teneinde betrokkenheid te voorkomen bij de georganiseerde misdaad. De gentroduceerde maatregelen kunnen zeker een preventief effect hebben, maar de echt kwaadwillenden zullen zich er niet door laten benvloeden. De effectiviteit van het tuchtrecht zou groter kunnen zijn, wanneer de toegang tot de tuchtrechter wordt verbreed.
De in dit rapport beschreven voorvallen laten zien dat criminele organisaties naast de know-how ook de kenmerken van het vrije beroep misbruiken: de geheimhouding en verschoning, de uitstraling van de professionale waarden als onkreukbaarheid en onafhankelijkheid. Het is daarom van belang te overwegen onder welke omstandigheden kantoorrekeningen, schriftelijke en mondelinge communicatie, en dergelijke ten behoeve van de vertrouwensrelatie met de clint bescherming behoeven. Een aanknopingspunt biedt dat het object van verschoning alleen de feiten betreft die de verschoningsgerechtigde in zijn hoedanigheid van advocaat of notaris zijn toevertrouwd. Dit onderstreept het belang van het maken van duidelijke onderscheidingen tussen de traditionele, beroepsspecifieke werkzaamheden (bv. procesbijstand, ambtelijke dienstverlening) van de vrije-beroepsbeoefenaar en de activiteiten die in het kader van de commercile dienstverlening ook tot zijn werkzaamheden zijn gaan behoren.